Αρχαία Ελληνικά: Σύνταξη

[Sali]

Το επιχείρημα της προαιρετικότητας δεν είναι ισχυρό, για να υποστηρίξει κανείς ότι το "πάντες" δεν λειτουργεί ως αντωνυμία. Ξέρεις γιατί; Γιατί οι αναφορικές που εισάγονται με αοριστολογικές αντωνυμίες, όταν λειτουργούν προσδιοριστικά και όχι ελεύθερα, λειτουργούν ως επεξήγηση σε μια δεικτική αντωνυμία που έχει επίσης προαιρετικό χαρακτήρα.
π.χ  Ευχαριστούμε αυτούς, όσους στάθηκαν δίπλα μας, όσους δεν μας ξέχασαν τις δύσκολες στιγμές.
"θαυμάζουσι τούτους, ὅσοι τι ἔχουσιν ἀγαθὸν τῶν τιμίων" (Αριστοτέλης, Ρητορική, 2.6.16)
http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0059%3Abook%3D2%3Achapter%3D6%3Asection%3D16

Άρα, μπορεί κάποιος επικαλούμενος την προαιρετικότητα του "πας" να αποδείξει ότι η αναφορική δεν λειτουργεί ως επιθετικός προσδιορισμός σ' αυτό, όχι όμως ότι δεν λειτουργεί ως επεξήγηση σ' αυτό.

Δεν διαφωνώ με τη σκέψη αυτή, μόνο όμως ως θεωρητική κατασκευή. Στην πράξη, όπως δηλαδή φαίνεται μέσα από τα ίδια τα κείμενα, κανείς δεν μπορεί να δώσει προτεραιότητα στα πᾶς, πάντες και να εκλάβει την αναφορική πρόταση ως επεξήγηση. Το λες κι εσύ παρακάτω με τα δικά σου, πειστικότατα, επιχειρήματα. Το ότι ισχυρίζονται κάτι τέτοιο πολλοί Έλληνες φιλόλογοι, είναι άλλη μία απόδειξη παρερμηνείας. Μίλησα για πρωτεύοντα και δευτερεύοντα συντακτικό ρόλο έχοντας στο μυαλό μου την ισοδύναμη σύνταξη με αναφορική μετοχή, όπου σαφώς η μετοχή είναι πρωτεύον στοιχείο, αφού προσδιορίζεται, και το πάντες κ.λπ. δευτερεύον στοιχείο, αφού προσδιορίζει. Και για να αποδείξω τον ισχυρισμό μου, βασίστηκα στην πιθανότητα έλλειψης ενός από τους δύο όρους. Στη φράση πάντες οἱ βουλόμενοι, αν έπρεπε να λείψει κάποιος όρος, αυτός σίγουρα δεν θα ήταν η μετοχή. Τόσο στα αρχαία Ελληνικά όσο και στη Νεοελληνική, μια αοριστολογική έκφραση (ας πούμε: οἱ βουλόμενοι = όσοι θέλουν) δεν έχει ουδεμία ουσιαστική διαφορά από την έκφραση: πάντες οἱ βουλόμενοι = όλοι όσοι θέλουν. Σίγουρα το πάντες/όλοι προσθέτει κάτι, αλλά η έλλειψή του δεν θα αποτελούσε πρόβλημα. Αν πούμε στη Νεοελληνική: ο πρωθυπουργός επισκέφτηκε όλους όσους επλήγησαν από τον σεισμό, η παράλειψη του "όλους" δεν αφαιρεί τίποτε σημαντικό από το νόημα, ενώ η παράλειψη της αναφορικής πρότασης αφήνει κενό που δεν αναπληρώνεται.
Τώρα, το παράδειγμα από τον Αριστοτέλη (τούτους ὅσοι - στην έκδοση που έχω εγώ δεν υπάρχει κόμμα) είναι, νομίζω, εξαιρετικά ιδιάζον, και δυσκολεύομαι να πιστέψω ότι στους πεζούς της κλασικής περιόδου θα υπάρχουν τόσα τέτοια παραδείγματα, που να μπορούν να αποτελέσουν κανόνα (μια σχετική έρευνα όμως δεν θα έβλαπτε κανέναν). Άλλωστε, ο Αριστοτέλης δεν είναι και ο καταλληλότερος συγγραφέας για τη μελέτη του Συντακτικού. Στο χωρίο που παρέθεσες, αμέσως πιο κάτω, η δεικτική αντωνυμία προσδιορίζεται από απλή αναφορική πρόταση: ἢ παρ' ὧν τυγχάνουσιν δεόμενοι σφόδρα τινός. Ἐδώ φαίνεται πως ο Αριστοτέλης, σύμφωνα με το νόημα, δίνει στην απλή αναφορική αντωνυμία σημασία αοριστολογικής (όχι το αντίστροφο)· αν ισχύει αυτό, θα μπορούσε και η πρώτη αντωνυμία να είναι απλή (οἵ).

[PDE ads]

[Sali]

Γιατί από ό,τι ξέρω ο "κανόνας" λέει ότι οι αναφορικές προτάσεις, όταν συμπτύσσονται (και όχι αναλύονται, όπως κατά λάθος έγραψα προηγουμένως) σε μετοχές, τρέπονται σε έναρθρη μετοχή, μόνο όταν ο όρος αναφοράς έχει άρθρο. Να ξεκαθαρίσω ότι δεν συμφωνώ με αυτό, απλώς αναφέρω τι λέει ο "κανόνας". Εγώ πάντως προσθέτω "και όταν ο όρος αναφοράς είναι δεικτική αντωνυμία".
Αν δεν κάνω λάθος όμως, είχες γράψει ότι στα κείμενα υπάρχουν και περιπτώσεις έναρθρων επιθετικών μετοχών που προσδιορίζουν άναρθρα ουσιαστικά και είχες δώσει και παράδειγμα, αλλά δεν μπορώ να το βρω.

Κατ' αρχάς, καλά κάνεις και δεν συμφωνείς με αυτόν τον "κανόνα", γιατί έτσι γενικά και απόλυτα διατυπωμένος, είναι προδήλως εσφαλμένος. Βεβαιότατα υπάρχουν παραδείγματα άναρθρων ουσιαστικών που προσδιορίζονται από έναρθρες μετοχές - σωστά το θυμάσαι. Αναφέρω και πάλι μερικά παραδείγματα:
1. Πλάτ. Κρίτ. 51 b καὶ παρὰ θεοῖς καὶ παρ' ἀνθρώποις τοῖς νοῦν ἔχουσι·
2. Ξενοφ. ΚΑ, Ι, 2, 13 ἐνταῦθα ἦν ... κρήνη ἡ Μίδου καλουμένη·
3. Ηροδ. Ι, 59 οὔτε τιμὰς τὰς ἐούσας·
4. Αριστοφ. Εκκλ. 6 σημεῖα τὰ ξυγκείμενα.

Όπως βλέπεις, ο "κανόνας" δεν επιβεβαιώνεται στη γενικότητά του, από την ίδια τη χρήση της μετοχής μέσα στα κείμενα. Και όταν συμπτύσσουμε αναφορική πρόταση σε μετοχή (με όρο αναφοράς άναρθρο ουσιαστικό), πρέπει μερικές φορές να κάνουμε υποχρεωτικά χρήση έναρθρης μετοχής, γιατί διαφορετικά υπάρχει κίνδυνος η μετοχή να θεωρηθεί επιρρηματική. Π.χ. Ξενοφ. Ελλ. ΙΙ, 3, 2 ἔδοξε τῷ δήμῳ τριάκοντα ἄνδρας ἑλέσθαι, οἲ τοὺς πατρίους νόμους συγγράψουσι: = ἄνδρας τοὺς συγγράψοντας (αναφορικοτελική μετοχή). Χωρίς το άρθρο θα λαμβανόταν ως επιρρηματική τελική.

[apri]

Τώρα, το παράδειγμα από τον Αριστοτέλη (τούτους ὅσοι - στην έκδοση που έχω εγώ δεν υπάρχει κόμμα) είναι, νομίζω, εξαιρετικά ιδιάζον, και δυσκολεύομαι να πιστέψω ότι στους πεζούς της κλασικής περιόδου θα υπάρχουν τόσα τέτοια παραδείγματα, που να μπορούν να αποτελέσουν κανόνα (μια σχετική έρευνα όμως δεν θα έβλαπτε κανέναν). Άλλωστε, ο Αριστοτέλης δεν είναι και ο καταλληλότερος συγγραφέας για τη μελέτη του Συντακτικού. Στο χωρίο που παρέθεσες, αμέσως πιο κάτω, η δεικτική αντωνυμία προσδιορίζεται από απλή αναφορική πρόταση: ἢ παρ' ὧν τυγχάνουσιν δεόμενοι σφόδρα τινός. Ἐδώ φαίνεται πως ο Αριστοτέλης, σύμφωνα με το νόημα, δίνει στην απλή αναφορική αντωνυμία σημασία αοριστολογικής (όχι το αντίστροφο)· αν ισχύει αυτό, θα μπορούσε και η πρώτη αντωνυμία να είναι απλή (οἵ).

Δεν καταλαβαίνω ποια είναι η ένστασή σου.

[Sali]

Δεν καταλαβαίνω ποια είναι η ένστασή σου.

Αυτό που ήθελα να πω είναι πως δεν μπορεί κανείς να στηριχτεί στο αριστοτέλειο παράδειγμα για να ισχυριστεί ότι το ίδιο συμβαίνει και με το πάντες ὅσοι, ότι δηλαδή η αναφ. πρόταση είναι επεξήγηση. Πρώτον διότι αυτό δεν συμβαίνει, όπως ήδη έχουμε αναφέρει, και δεύτερον γιατί το παράδειγμα του Αριστοτέλη είναι, ίσως, μοναδικό. Έκανα, με το λογισμικό που διαθέτω, μια έρευνα για τέτοιες χρήσεις στον 5ο και τον 4ο αι. π.Χ. και δεν βρήκα ούτε ένα παρόμοιο παράδειγμα, δηλαδή: οὗτοι ὅσοι, τούτων ὅσοι, τούτοις ὅσοι, τούτους ὅσοι. Παραδείγματα με το τούτων ὅσοι υπάρχουν, αλλά όλα αυτά κείνται αντί του ὅσοι τούτων (γεν. διαιρ.).

[PDE ads]

[apri]

Αυτό που ήθελα να πω είναι πως δεν μπορεί κανείς να στηριχτεί στο αριστοτέλειο παράδειγμα για να ισχυριστεί ότι το ίδιο συμβαίνει και με το πάντες ὅσοι, ότι δηλαδή η αναφ. πρόταση είναι επεξήγηση. Πρώτον διότι αυτό δεν συμβαίνει, όπως ήδη έχουμε αναφέρει, και δεύτερον γιατί το παράδειγμα του Αριστοτέλη είναι, ίσως, μοναδικό. Έκανα, με το λογισμικό που διαθέτω, μια έρευνα για τέτοιες χρήσεις στον 5ο και τον 4ο αι. π.Χ. και δεν βρήκα ούτε ένα παρόμοιο παράδειγμα, δηλαδή: οὗτοι ὅσοι, τούτων ὅσοι, τούτοις ὅσοι, τούτους ὅσοι. Παραδείγματα με το τούτων ὅσοι υπάρχουν, αλλά όλα αυτά κείνται αντί του ὅσοι τούτων (γεν. διαιρ.).

Αν κάτσεις και το ξανασκεφτείς, θα δεις ότι οι αναφορικές που εισάγονται με αοριστολογικές αντωνυμίες, όταν λειτουργούν προσδιοριστικά, έχουν το ρόλο της επεξήγησης. Το παράδειγμα του Αριστοτέλη είναι όντως σπάνιο, γιατί κατά κανόνα τέτοιες προτάσεις (με το "αυτοί-όσοι") εμφανίζονται ως ελεύθερες, ακόμα και στα νέα ελληνικά. Όμως, κι αυτό το παράδειγμα είναι ενδεικτικό του πώς προέκυψαν οι ελεύθερες αναφορικές.
Η επεξήγηση είναι μια εναλλακτική μορφή του όρου που επεξηγεί. Γι' αυτό μπορούσε να αποσιωπηθεί ο επεξηγούμενος όρος (βλ. δεικτική αντωνυμία) και να παίξει απευθείας το συντακτικό του ρόλο η επεξήγηση (βλ. αναφορική πρόταση).

Πιο συχνή περίπτωση από αυτή του "ούτος-όσος" είναι οι προτάσεις που εκφράζουν παραβολή, γιατί εκεί πολύ συχνά -ίσως για έμφαση- διατηρείται η δεικτική αντωνυμία στην κύρια πρόταση και ακολουθεί η αναφορική πρόταση ως επεξήγηση. (π.χ Να μιλάς έτσι, όπως πρέπει.).

Άρα, θεωρητικά θα μπορούσε κάποιος να σκεφθεί και ότι το "πάντες όσοι" σχετίζεται με τα παραπάνω. Όμως, αυτό δεν ισχύει, γιατί το "πάντες" φαίνεται να λειτουργεί επιθετικά και όχι ως αντωνυμία, για τους λόγους που είχα παραθέσει.

[Margr]

τῶν τοίνυν ἰδίων ἕνεχ᾽ εὑρήσεθ᾽ ἕκαστον πολλὰ προηγμένον ὧν οὐδὲν ἐβούλετο πρᾶξαι. τοῦτο μέντοι, οτι τοιούτον εστι, φυλακτέον ἡμῖν.

Μπορεί κάποιος να μου επιβεβαιώσει τι σύνταξη είναι το φυλακτέον σε αυτό το παράδειγμα; Προσωπική ή απρόσωπη; Και πώς θα ήταν πιο εύστοχο να μεταφραστεί;

Είναι Δημοσθένης, Περί ειρήνης 23. Μια ενδεικτική μετάφραση λεει: από αυτό πρέπει να προφυλαχθούμε. Αν είναι προσωπική όμως δεν πρέπει να μεταφραστεί: αυτό πρέπει να φυλαχθεί από εμάς; και αν είναι απρόσωπη δεν πρέπει να μεταφραστεί: εμείς να φυλάξουμε αυτό;

Ευχαριστώ πολύ!

[Dwrina]

τῶν τοίνυν ἰδίων ἕνεχ᾽ εὑρήσεθ᾽ ἕκαστον πολλὰ προηγμένον ὧν οὐδὲν ἐβούλετο πρᾶξαι. τοῦτο μέντοι, οτι τοιούτον εστι, φυλακτέον ἡμῖν.

Μπορεί κάποιος να μου επιβεβαιώσει τι σύνταξη είναι το φυλακτέον σε αυτό το παράδειγμα; Προσωπική ή απρόσωπη; Και πώς θα ήταν πιο εύστοχο να μεταφραστεί;

Είναι Δημοσθένης, Περί ειρήνης 23. Μια ενδεικτική μετάφραση λεει: από αυτό πρέπει να προφυλαχθούμε. Αν είναι προσωπική όμως δεν πρέπει να μεταφραστεί: αυτό πρέπει να φυλαχθεί από εμάς; και αν είναι απρόσωπη δεν πρέπει να μεταφραστεί: εμείς να φυλάξουμε αυτό;

Ευχαριστώ πολύ!

Την πρόταση την βρήκα λίγο διαφορετική:τοῦτο μέντοι, τοῦτ᾽ ἔστιν φυλακτέον ἡμῖν.
Απρόσωπη είναι η σύνταξη, αφού δεν μπορεί να είναι παθητική, γιατί την σημασία "προφυλάσσομαι από κάτι" την έχει το μέσο φυλάττομαι και όχι το παθητικό. Σωστή είναι η μετάφραση που έχεις, αλλά δεν αντιστοιχεί στην πρόταση την οποία παρέθεσες.
 
(Αν η η πρόταση ήταν έτσι όπως την παρέθεσες, νομίζω ότι το φυλάττομαι θα είχε την σημασία "διατηρώ στην μνήμη μου", αλλά και πάλι απρόσωπη θα ήταν η σύνταξη).

[Dwrina]

Το ἐπιτελῶ με την έννοια «εκπληρώνω υπόσχεση» έτσι όπως το είδα στα λεξικά δεν μου φάνηκε να  θεωρείται δίπτωτο. Επομένως, στο ἀδύνατον νομίσαντα εἶναι ἐπιτελέσαι βασιλεῖ ἃ ὑπέσχετο, η δοτική είναι χαριστική ή το έμμεσο αντικείμενο του ὑπέσχετο που προτάσσεται της αναφορικής;

Μια συμπερασματική πρόταση που εκφέρεται με απαρέμφατο μέλλοντα  το σωστό είναι να μεταφραστεί «ώστε να» ή «ώστε θα»;

[Sali]

Το ἐπιτελῶ με την έννοια «εκπληρώνω υπόσχεση» έτσι όπως το είδα στα λεξικά δεν μου φάνηκε να  θεωρείται δίπτωτο. Επομένως, στο ἀδύνατον νομίσαντα εἶναι ἐπιτελέσαι βασιλεῖ ἃ ὑπέσχετο, η δοτική είναι χαριστική ή το έμμεσο αντικείμενο του ὑπέσχετο που προτάσσεται της αναφορικής;

Έμμεσο αντικείμενο θα το έλεγα, γιατί δείχνει το πρόσωπο στο οποίο κατευθύνεται η ενέργεια του ρήματος. Βέβαια, θα μπορούσε να πει κανείς ότι η δοτική δείχνει το πρόσωπο για το οποίο γίνεται η ενέργεια του ρήματος, άρα ότι υποκρύπτεται η ιδέα της χαριστικής. Αλλά αυτό δεν με εκπλήσσει καθόλου, γιατί η δοτική έχει συχνά αυτά τα χαρακτηριστικά. Π.χ. η δοτική προσωπική κτητική συνεκφράζει και μια ιδέα χαριστικής, αντιχαριστικής, ηθικής.

Μια συμπερασματική πρόταση που εκφέρεται με απαρέμφατο μέλλοντα  το σωστό είναι να μεταφραστεί «ώστε να» ή «ώστε θα»;

Το απαρέμφατο μέλλοντα είναι κατά κανόνα του πλαγίου λόγου, οπότε καλό είναι να μεταφραστεί: "ώστε θα". Π.χ. Αισχίν. 3, 256 οἴεται ὑμᾶς εἰς τοῦτο εὐηθείας ἤδη προβεβηκέναι, ὥστε καὶ ταῦτα ἀναπεισθήσεσθαι (αντί του αναμενομένου ἀναπεισθήσεσθε) = ... ώστε ακόμη κι αυτά θα πιστέψετε.
Αν πρόκειται για τη σπανιότατη περίπτωση απαρεμφάτου μέλλοντα του ευθέος λόγου (δεν έχω πρόχειρο παράδειγμα), η μετάφραση θα είναι: "ώστε να".

[Dwrina]

 Το απαρέμφατο μέλλοντα είναι κατά κανόνα του πλαγίου λόγου, οπότε καλό είναι να μεταφραστεί: "ώστε θα".

Έχεις δίκιο, η συμπερασματική βρίσκεται εντός πλαγίου λόγου (τοιαῦτα ἐρεῖν ἔφη, ὥστε ἀπορράψειν τὸ Φιλίππου στόμα ὁλοσχοίνῳ ἀβρόχῳ), δεν το είχα προσέξει.

Καθώς κοίταζα τώρα τις συμπερασματικές προτάσεις έπεσα πάνω στο παράδειγμα  μιᾶς τρέφει πρὸς νυκτός, ὥστε μήτ᾽ ἐμὲ μήτ᾽ ἄλλον ...  βλάψαι ποτ᾽ ἄν και αναρωτιέμαι, αν το δυνητικό απαρέμφατο ισοδυναμεί  με δυνητική ευκτική (ή σε άλλη περίπτωση με δυνητική οριστική), η σωστή μετάφραση δεν είναι «ώστε δεν θα μπορούσες να βλάψεις» και  η αναμενόμενη άρνηση  οὐ;

[Sali]

Καθώς κοίταζα τώρα τις συμπερασματικές προτάσεις έπεσα πάνω στο παράδειγμα  μιᾶς τρέφει πρὸς νυκτός, ὥστε μήτ᾽ ἐμὲ μήτ᾽ ἄλλον ...  βλάψαι ποτ᾽ ἄν και αναρωτιέμαι, αν το δυνητικό απαρέμφατο ισοδυναμεί  με δυνητική ευκτική (ή σε άλλη περίπτωση με δυνητική οριστική), η σωστή μετάφραση δεν είναι «ώστε δεν θα μπορούσες να βλάψεις» και  η αναμενόμενη άρνηση  οὐ;

Το αν ισοδυναμεί το δυνητ. απαρέμφ. με δυνητική οριστική ή με δυνητική ευκτική φαίνεται εύκολα, σε περίπτωση που αποτελεί απόδοση υποθετικής πρότασης· στις άλλες περιπτώσεις εξετάζεις προσεκτικά τα συμφραζόμενα, χωρίς να είναι πάντοτε σίγουρη η λύση. Στο παράδειγμά σου μου φαίνεται ότι ισοδυναμεί δυνητική ευκτική.
Όσο για την άρνηση, γιατί να είναι αναμενόμενη η οὐ; Αν το δυνητικό απαρέμφατο ανήκει στον ευθύ λόγο, η άρνηση θα είναι μὴ (όπως στο παράδειγμα που αναφέρεις)· αν ανήκει στον πλάγιο λόγο, η άρνηση θα είναι οὐ: Ξενοφ. Απομν. IV, 8, 1 ...ἐννοησάτω ... ὅτι (Σωκράτης) οὕτως ἤδη τότε πόρρω τῆς ἡλικίας ἦν, ὥστ' εἰ καὶ μὴ τότε, οὐκ ἂν πολλῷ ὕστερον τελευτῆσαι τὸν βίον. Εδώ το δυνητικό απαρ. ανήκει στον πλάγιο λόγο και ισοδυναμεί με δυνητική οριστική (ἂν ἐτελεύτησε), όπως φαίνεται από την παραχωρητική πρόταση εἰ καὶ μὴ τότε (ενν. ἐτελεύτησε), στην οποία είναι απόδοση.

[Dwrina]

Όσο για την άρνηση, γιατί να είναι αναμενόμενη η οὐ; Αν το δυνητικό απαρέμφατο ανήκει στον ευθύ λόγο, η άρνηση θα είναι μὴ (όπως στο παράδειγμα που αναφέρεις)· αν ανήκει στον πλάγιο λόγο, η άρνηση θα είναι οὐ

Γιατί; Το δυνητικό απαρέμφατο ισοδυναμεί ή με δυνητική οριστική ή με δυνητική ευκτική (αυτό δεν είναι πρόβλημα, συνήθως διακρίνεται). Και οι δύο αυτές εγκλίσεις, ως εγκλίσεις κρίσεως, έχουν άρνηση οὐ και το δυνητικό απαρέμφατο, όταν βρίσκεται ως ειδικό στον πλάγιο λόγο, έχει και αυτό οὐ.
Το δυνητικό απαρέμφατο βέβαια των συμπερασματικών προτάσεων δεν μπορώ να το χαρακτηρίσω ειδικό αλλά ούτε και τελικό. Κοίταξα στον  Smythּ   εξηγεί γιατί η άρνηση του απαρεμφάτου στις συμπερασματικές προτάσεις του πλαγίου λόγου είναι οὐ, αλλά δεν λέει τίποτα για το δυνητικό απαρέμφατο, ούτε πώς δικαιολογείται σε αυτό η άρνηση μή, ούτε τι είδους απαρέμφατο θωρείται (αναφέρει μόνο ότι αντιστοιχεί σε δυνητική οριστική ή ευκτική και ότι η διαφορά του από τις αντίστοιχες εγκλίσεις είναι πολύ λεπτή).

[Sali]

Το απαρέμφατο του ευθέος λόγου (απλό ή δυνητικό) εκφράζει αποτέλεσμα πιθανό, ενδεχόμενο, πάντως όχι πραγματικό (υπάρχουν και εξαιρέσεις)· γι' αυτό και η αναμενόμενη άρνηση σ' αυτό είναι η μή. Απεναντίας, το απαρέμφατο του πλαγίου λόγου στις συμπερασματικές προτάσεις έχει άρνηση οὐ, γιατί και η αντίστοιχη έγκλιση στον ευθύ λόγο την ίδια άρνηση θα είχε, ως έγλιση κρίσεως, είτε ήταν απλή οριστική είτε κάποια δυνητική έγκλιση.

[Dwrina]

Ευχαριστώ για τις απαντήσεις, Sali!