Στο δρόμο της

[apri]

Από πού προέκυψε ότι κάνω εγώ κάτι τέτοιο;Ολη η παρέμβασή μου βασίζεται στην περίπτωση της προαιρετικής επιλογής ενός εκ των δύο παρεχομενων μαθημάτων.Πρώτος εγώ ανέφερα ότι πάμε προς αυτή την λύση.Ειλικρινά δεν βλέπω πού διαφωνείς.

Προκύπτει ως λογικό συμπέρασμα από τη φράση σου "όπως κάποιος δεν πρέπει να φοβάται ότι θα χάσει την πίστη του από ένα μάθημα, έτσι δεν πρέπει να φοβόμαστε και ότι κάποιοι θα "καταπιεστούν" να δηλώσουν ομολογιακό μάθημα".
Αν εσύ εννοούσες κάτι διαφορετικό, τότε σε παρερμήνευσα και πάω πάσο.

Για την ιστορία, το έργο του Θεοδότου Αγκύρας μόλις πρόσφατα παρουσιάστηκε με μια εργασία. Δεν ήταν στο πέρασμα των αιώνων καθοριστική η συμβολή του.

Μπορεί να μην ασχολήθηκαν και πολύ με την έρευνα του έργου του. Η φράση του όμως επιβίωσε στο πέρασμα των αιώνων, ίσως γιατί κάποιους τους βόλευε να τη χρησιμοποιούν παρεφθαρμένη ως άλλοθι για τον δογματισμό.

Έχεις ακούσει και μια άλλη φράση που λέμε καμιά φορά στη νηστεία "ασθενής και οδοιπόρος αμαρτίαν ουκ έχει";
Δεν υπάρχει σε κάποιο ιερό βιβλίο και ούτε ισχύουν κάτι παρανοϊκές ερμηνείες για το "οδοιπόρος" που το συνδέουν με ανύπαρκτες λέξεις ("διπόρος" ή "ωδιπόρος" με τη σημασία "έγκυος").
Περιέργως, όμως, υπάρχει μια σχετική αναφορά στο Κοράνι για τους ασθενείς και οδοιπόρους που δεν αμαρτάνουν, αν μεταθέσουν τη νηστεία σε άλλη χρονική περίοδο (σουρά 2, εδάφιο 184: Fasting is for a fixed number of days, and if one of you be sick, or if one of you be on a journey, you will fast the same number of other days later on).

Φαίνεται πως την περίοδο της Τουρκοκρατίας ή και νωρίτερα, κατά την επαφή των

[PDE ads]

[leon.]

Ο Μέγας Αθανάσιος στο "Εις Αντίοχον Άρχοντα" γράφει: "Πίστευε εις Πατέρα, μη ερευνήσεις δε το πράγμα..."
Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος στην "Παραβολή περί Συκής" γράφει: "Πιστεύω, ουκ ερευνώ..."
Η φράση είναι κοινός τόπος για την Ορθοδοξία απ' τους πρώτους αιώνες κιόλας. Απεργία πνεύματος κηρύττουν οι άνθρωποι. Τώρα το τι είπε ο ίδιος ο Χριστός ας μην το πιάσουμε, γιατί είν' η μέρα με τη νύχτα η διδασκαλία του κι η μετατροπή του σε... θρησκεία με παπάδες πατριάρχες και πάπες.

[apri]

Ο Μέγας Αθανάσιος στο "Εις Αντίοχον Άρχοντα" γράφει: "Πίστευε εις Πατέρα, μη ερευνήσεις δε το πράγμα..."
Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος στην "Παραβολή περί Συκής" γράφει: "Πιστεύω, ουκ ερευνώ..."

Για να είμαστε δίκαιοι όμως, και οι δυο αυτοί πατέρες της Εκκλησίας δεν προτρέπουν να μην ερευνούμε γενικώς, αλλά να μην ερευνούμε κάτι εκ φύσεως ακατάληπτο, όπως είναι ο Θεός. Σκέψου ότι ακόμα και σήμερα δεν μπορούμε να ορίσουμε τι ακριβώς είναι. Ο Θεόδοτος προέτρεπε πάλι να μην ερευνούμε το πώς προκύπτει η φύση του Χριστού. Είχαν περιορισμένη αναφορά οι προτροπές τους. Και γι' αυτό έθεταν θέμα πίστης.

Σίγουρα όμως υπήρξε μια καταχρηστική χρήση τέτοιων δηλώσεων από άλλους με σκοταδιστικό πνεύμα, ενώ ο
ο Χριστός έλεγε "ερευνάτε τας γραφάς".

[ΡΕΑ.Τ]

Για να είμαστε δίκαιοι όμως, και οι δυο αυτοί πατέρες της Εκκλησίας δεν προτρέπουν να μην ερευνούμε γενικώς, αλλά να μην ερευνούμε κάτι εκ φύσεως ακατάληπτο, όπως είναι ο Θεός. Σκέψου ότι ακόμα και σήμερα δεν μπορούμε να ορίσουμε τι ακριβώς είναι. Ο Θεόδοτος προέτρεπε πάλι να μην ερευνούμε το πώς προκύπτει η φύση του Χριστού. Είχαν περιορισμένη αναφορά οι προτροπές τους. Και γι' αυτό έθεταν θέμα πίστης.

Σίγουρα όμως υπήρξε μια καταχρηστική χρήση τέτοιων δηλώσεων από άλλους με σκοταδιστικό πνεύμα, ενώ ο
ο Χριστός έλεγε "ερευνάτε τας γραφάς".

Συμπερασματικά, κατά τη γνώμη μου, η χριστιανική θρησκεία μετά τη θεωρία και τις πράξεις του Χριστού, "ξέφυγε" από το κήρυγμα του και βασίστηκε στις αποφάσεις των οικουμενικών συνόδων, των πατριαρχών και εν γένει του ανωτέρου κλήρου, που στόχο είχαν την παγίωση της κοσμικής εξουσίας τους. Η ρωμαϊκή και βυζαντινή ιστορική περίοδος, κατά την οποία έλαβε χώρα η αποκρυσταλλωση αυτών των αρχών, σε συνδυασμό με την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας και τον πρωταγωνιστικό ρόλο της επίσημης εκκλησίας ,δεν αντιπροσωπεύουν την κοσμοθεωρία του Χριστού, έστω και σε ομολογιακό επίπεδο.

[PDE ads]

[apri]

Συμπερασματικά, κατά τη γνώμη μου, η χριστιανική θρησκεία μετά τη θεωρία και τις πράξεις του Χριστού, "ξέφυγε" από το κήρυγμα του και βασίστηκε στις αποφάσεις των οικουμενικών συνόδων, των πατριαρχών και εν γένει του ανωτέρου κλήρου, που στόχο είχαν την παγίωση της κοσμικής εξουσίας τους.

Δεν ήταν μόνο ο παράγοντας της παγίωσης της κοσμικής τους εξουσίας. Σε αρκετές περιπτώσεις, τα θρησκευτικά προβλήματα περιπλέχθηκαν με τα εθνικά. Ας πούμε, όλες αυτές οι αιρέσεις εμφανίστηκαν κατά κύριο λόγο στις ανατολικές επαρχίες που επιδίωκαν την απόσχισή τους. Γι' αυτό στις οικουμενικές συνόδους συμμετείχε και ο αυτοκράτορας.

Η ρωμαϊκή και βυζαντινή ιστορική περίοδος, κατά την οποία έλαβε χώρα η αποκρυσταλλωση αυτών των αρχών, σε συνδυασμό με την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας και τον πρωταγωνιστικό ρόλο της επίσημης εκκλησίας ,δεν αντιπροσωπεύουν την κοσμοθεωρία του Χριστού, έστω και σε ομολογιακό επίπεδο.

Εντάξει, αυτό είναι λίγο υπερβολικό και γενικευτικό. Αλλά σίγουρα είναι αλήθεια πως ξέφυγαν από το πνεύμα του σε αρκετές περιπτώσεις.

[ΡΕΑ.Τ]

Δεν ήταν μόνο ο παράγοντας της παγίωσης της κοσμικής τους εξουσίας. Σε αρκετές περιπτώσεις, τα θρησκευτικά προβλήματα περιπλέχθηκαν με τα εθνικά. Ας πούμε, όλες αυτές οι αιρέσεις εμφανίστηκαν κατά κύριο λόγο στις ανατολικές επαρχίες που επιδίωκαν την απόσχισή τους. Γι' αυτό στις οικουμενικές συνόδους συμμετείχε και ο αυτοκράτορας.


Εντάξει, αυτό είναι λίγο υπερβολικό και γενικευτικό. Αλλά σίγουρα είναι αλήθεια πως ξέφυγαν από το πνεύμα του σε αρκετές περιπτώσεις.

Από την περίοδο κατά την οποία περιπλεχθηκαν τα θρησκευτικά με τα εθνικά ζητήματα παρήλθαν αιώνες. Και αυτό που έπρεπε να έχει γίνει από την ίδρυση του Ελληνικού εθνικού κράτους ήταν να διαχωριστούν κράτος και εκκλησία. Από τη στιγμή που το κράτος λόγω αποφυγής απώλειας ψήφων συμπορεύεται με την εκκλησία, θα συνεχίσουν να υπάρχουν στρεβλώσεις και αγκυλώσεις χρόνων.

[apri]

Δύσκολο να συμβεί κάτι τέτοιο, χωρίς τη συναίνεση της πλειοψηφίας της κοινωνίας και δύσκολο να κερδηθεί η συναίνεση όσο ο χωρισμός προβάλλεται όχι ως αυτονόμηση των δυο θεσμών αλλά ως μετατροπή του κράτους σε κράτος θρησκευτικά ουδέτερο,  πράγμα που κατά τη γνώμη μου δεν μπορεί να ισχύει, αφού εκπροσωπεί και εκφράζει μια κοινωνία που δεν είναι θρησκευτικά ουδέτερη (πχ το δίκαιο της είναι επηρεασμένο από τη χριστιανική θρησκεία).
Μια τέτοια προσέγγιση περί ουδετερότητας συντηρεί τον φόβο της απώλειας της θρησκευτικής ταυτότητας και της αλλοίωσης της πολιτιστικής παράδοσης.

[leon.]

Από την περίοδο κατά την οποία περιπλεχθηκαν τα θρησκευτικά με τα εθνικά ζητήματα παρήλθαν αιώνες. Και αυτό που έπρεπε να έχει γίνει από την ίδρυση του Ελληνικού εθνικού κράτους ήταν να διαχωριστούν κράτος και εκκλησία. Από τη στιγμή που το κράτος λόγω αποφυγής απώλειας ψήφων συμπορεύεται με την εκκλησία, θα συνεχίσουν να υπάρχουν στρεβλώσεις και αγκυλώσεις χρόνων.

Συμφωνώ απολύτως. Στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου παραστέκουν δυο μορφές. Του

[ΡΕΑ.Τ]

Δύσκολο να συμβεί κάτι τέτοιο, χωρίς τη συναίνεση της πλειοψηφίας της κοινωνίας και δύσκολο να κερδηθεί η συναίνεση όσο ο χωρισμός προβάλλεται όχι ως αυτονόμηση των δυο θεσμών αλλά ως μετατροπή του κράτους σε κράτος θρησκευτικά ουδέτερο,  πράγμα που κατά τη γνώμη μου δεν μπορεί να ισχύει, αφού εκπροσωπεί και εκφράζει μια κοινωνία που δεν είναι θρησκευτικά ουδέτερη (πχ το δίκαιο της είναι επηρεασμένο από τη χριστιανική θρησκεία).
Μια τέτοια προσέγγιση περί ουδετερότητας συντηρεί τον φόβο της απώλειας της θρησκευτικής ταυτότητας και της αλλοίωσης της πολιτιστικής παράδοσης.

Συμφωνώ ότι είναι πολύ δύσκολο να συμβεί, τουλάχιστον προς παρόν. Χρησιμοποίησες τη λέξη "κλειδί": "...o χωρισμός προβάλλεται...". Η κοινωνία φοβάται. Και αυτή η κατάσταση εξυπηρετεί όχι μόνο τα συμφέροντα της εκκλησίας, αλλά και του κράτους.

[leon.]

Δύσκολο να συμβεί κάτι τέτοιο, χωρίς τη συναίνεση της πλειοψηφίας της κοινωνίας και δύσκολο να κερδηθεί η συναίνεση όσο ο χωρισμός προβάλλεται όχι ως αυτονόμηση των δυο θεσμών αλλά ως μετατροπή του κράτους σε κράτος θρησκευτικά ουδέτερο,  πράγμα που κατά τη γνώμη μου δεν μπορεί να ισχύει, αφού εκπροσωπεί και εκφράζει μια κοινωνία που δεν είναι θρησκευτικά ουδέτερη (πχ το δίκαιο της είναι επηρεασμένο από τη χριστιανική θρησκεία).
Μια τέτοια προσέγγιση περί ουδετερότητας συντηρεί τον φόβο της απώλειας της θρησκευτικής ταυτότητας και της αλλοίωσης της πολιτιστικής παράδοσης.

Το κράτος έχει νομική υπόσταση. Δεν έχει καμμιά σχέση με πολιτισμικές παραδόσεις και θρησκευτικές λατρείες. Προϊόν της νεωτερικότητος, εξ άλλου, διαχωρίζεται απ' την εκκλησία. Η συναίνεση δεν αφορά τέτοια θεμελιώδη ζητήματα. Διότι δεν ανήκουν στα υπό συγκρότηση κοινωνικού συμβολαίου ζητήματα. Αντίστοιχα και τ' ανθρώπινα δικαιώματα δεν τελούν υπό την αίρεση των πλειοψηφικών αποφάσεων. Όλα όσα πραγματευόμαστε έχουν λυθεί απ' το 18ο αιώνα. Εδώ φτάσαμε 21ο κι ακόμη εμμένουμε στα προνεωτερικά προτάγματα.

[apri]

Το κράτος έχει νομική υπόσταση. Δεν έχει καμμιά σχέση με πολιτισμικές παραδόσεις και θρησκευτικές λατρείες. Προϊόν της νεωτερικότητος, εξ άλλου, διαχωρίζεται απ' την εκκλησία.

To κράτος έχει νομική υπόσταση, αλλά ο νόμος προκύπτει από την πολιτιστική παράδοση της χώρας, διαμορφώνεται από τον τρόπο σκέψης της συγκεκριμένης κοινωνίας για το τι συνιστά δίκαιο και ηθικό.
Και τον τρόπο σκέψης της κοινωνίας τον διαμορφώνει και η θρησκεία.
Σκέψου λχ την αρχή της επιείκιας στην απονομή δικαιοσύνης, μια αρχή που υποστηρίχθηκε από τον Αριστοτέλη και διατηρήθηκε επαυξημένη μέσω της έννοιας της συγχώρησης στον χριστιανισμό. Δεν προέκυψε ως αρχή από το πουθενά.
Γι' αυτό λέω ότι δεν υπάρχει ουδέτερη θρησκευτικά κοινωνία και άρα ούτε ουδέτερο θρησκευτικά κράτος.

Η Εκκλησία είναι θεσμός όπως και το Κράτος. Και δυο θεσμοί δεν είναι απαραίτητο να αλληλοεξαρτώνται. Μπορούν να λειτουργούν αυτόνομα και είναι καλό να λειτουργούν έτσι, ειδικά όταν ασκούν επιρροή και εξουσία.
(βλ. εκτελεστική εξουσία, νομοθετική εξουσία, δικαστική εξουσία, ΜΜΕ, Εκκλησία)

Η συναίνεση δεν αφορά τέτοια θεμελιώδη ζητήματα. Διότι δεν ανήκουν στα υπό συγκρότηση κοινωνικού συμβολαίου ζητήματα. Αντίστοιχα και τ' ανθρώπινα δικαιώματα δεν τελούν υπό την αίρεση των πλειοψηφικών αποφάσεων.

Η συναίνεση αφορά τα πάντα στην πράξη.
Αν δεν υπάρχει συναίνεση της πλειοψηφίας, σιωπηρή ή δηλωμένη, δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην πράξη τίποτα. Προκύπτει κοινωνική αναταραχή και μετά είτε καταστολή εκ μέρους του κράτους είτε υποχώρησή του.
Ακόμα και τα ανθρώπινα δικαιώματα, που δεν θα έπρεπε να είναι υπό καμία αίρεση, καταστρατηγούνται όπου η πλειοψηφία κάνει τα στραβά μάτια ή συναινεί με την παραβίασή τους.

[ΡΕΑ.Τ]

To κράτος έχει νομική υπόσταση, αλλά ο νόμος προκύπτει από την πολιτιστική παράδοση της χώρας, διαμορφώνεται από τον τρόπο σκέψης της συγκεκριμένης κοινωνίας για το τι συνιστά δίκαιο και ηθικό.
Και τον τρόπο σκέψης της κοινωνίας τον διαμορφώνει και η θρησκεία.
Σκέψου λχ την αρχή της επιείκιας στην απονομή δικαιοσύνης, μια αρχή που υποστηρίχθηκε από τον Αριστοτέλη και διατηρήθηκε επαυξημένη μέσω της έννοιας της συγχώρησης στον χριστιανισμό. Δεν προέκυψε ως αρχή από το πουθενά.
Γι' αυτό λέω ότι δεν υπάρχει ουδέτερη θρησκευτικά κοινωνία και άρα ούτε ουδέτερο θρησκευτικά κράτος.

Η Εκκλησία είναι θεσμός όπως και το Κράτος. Και δυο θεσμοί δεν είναι απαραίτητο να αλληλοεξαρτώνται. Μπορούν να λειτουργούν αυτόνομα και είναι καλό να λειτουργούν έτσι, ειδικά όταν ασκούν επιρροή και εξουσία.
(βλ. εκτελεστική εξουσία, νομοθετική εξουσία, δικαστική εξουσία, ΜΜΕ, Εκκλησία)


Η συναίνεση αφορά τα πάντα στην πράξη.
Αν δεν υπάρχει συναίνεση της πλειοψηφίας, σιωπηρή ή δηλωμένη, δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην πράξη τίποτα. Προκύπτει κοινωνική αναταραχή και μετά είτε καταστολή εκ μέρους του κράτους είτε υποχώρησή του.
Ακόμα και τα ανθρώπινα δικαιώματα, που δεν θα έπρεπε να είναι υπό καμία αίρεση, καταστρατηγούνται όπου η πλειοψηφία κάνει τα στραβά μάτια ή συναινεί με την παραβίασή τους.

Τρεις είναι οι εξουσίες που συνιστούν ένα δημοκρατικό κράτος: νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική. Η διάκριση αυτών των εξουσιών αποτελεί θεμελιώδη νόμο του κράτους και της δημοκρατίας ( Μοντεσκιέ: Διαφωτισμός). Η εξουσία της εκκλησίας είναι αντίθετη με ένα ευρωπαϊκό ευνομούμενο κράτος.
Θα σου θυμίσω την τραγωδία Αντιγόνη του Σοφοκλή: ο άγραφος νόμος περί ταφής των νεκρών την οδήγησε στο θάνατο, γιατί υπερίσχυσε ο γραπτός νόμος του κράτους, έστω και αν η κοινωνία τον εφάρμοζε.

[leon.]

apri Η Ρέα έθεσε σε σωστή βάση το θέμα της διάκρισης των εξουσιών. Το κράτος στη νεώτερη εποχή (οφείλει να) είναι θρησκευτικά ουδέτερο. Η δικιά σου συμπερίληψη στις εξουσίες της εκκλησίας αφορά ακριβώς τις μεσαιωνικές εποχές. Πρόσεξε ότι εδώ μιλούμε για καθαρώς τυπικά ζητήματα. Γιατί τέτοιο είν' η θρησκευτική ουδετερότητα. Η εκκλησία μπορεί ν' ασκεί επιρροή, αλλά τούτο δεν της δίνει δικαίωμα συνταγματικής αναφοράς κι επίκλησης. Το δίκαιο δεν είναι εθιμικό. Μην το ξεχνούμε. Οι βάσεις ημπορεί να ευρίσκονται σε κείμενα Ελλήνων φιλοσόφων, Ρωμαίων νομικών, πρωτοχριστιανικών κειμένων ή εβραϊκών ή ισλαμικών ή ινδικών μα τούτο δεν υπαγορεύει και κάποια προσήλωση ξέχωρη σε κάθε τι απ' όσα επηρέασαν το δίκαιο του τόπου. Κι ούτε, φυσικά, θα κάνουμε γκάλλοπ για το σεβασμό των δικαιωμάτων των μειονοτήτων. Ακόμη κι αν λόγω δημαγωγικών τάσεων επιθυμεί την καταπίεσή τους σε κάποια στιγμή η πλειοψηφία. Η θρησκευτική ουδετερότητα ενός σύγχρονου κράτους, επαναλαμβάνω, είν' εκ των ων ουκ άνευ στη νεωτερική εποχή.

[apri]

apri Η Ρέα έθεσε σε σωστή βάση το θέμα της διάκρισης των εξουσιών. Το κράτος στη νεώτερη εποχή (οφείλει να) είναι θρησκευτικά ουδέτερο. Η δικιά σου συμπερίληψη στις εξουσίες της εκκλησίας αφορά ακριβώς τις μεσαιωνικές εποχές. Πρόσεξε ότι εδώ μιλούμε για καθαρώς τυπικά ζητήματα. Γιατί τέτοιο είν' η θρησκευτική ουδετερότητα. Η εκκλησία μπορεί ν' ασκεί επιρροή, αλλά τούτο δεν της δίνει δικαίωμα συνταγματικής αναφοράς κι επίκλησης. Το δίκαιο δεν είναι εθιμικό. Μην το ξεχνούμε. Οι βάσεις ημπορεί να ευρίσκονται σε κείμενα Ελλήνων φιλοσόφων, Ρωμαίων νομικών, πρωτοχριστιανικών κειμένων ή εβραϊκών ή ισλαμικών ή ινδικών μα τούτο δεν υπαγορεύει και κάποια προσήλωση ξέχωρη σε κάθε τι απ' όσα επηρέασαν το δίκαιο του τόπου.

Δεν λέμε κάτι πολύ διαφορετικό ως προς τη διάκριση των εξουσιών. Εγώ αυτό που σου λέω απλώς είναι ότι η θρησκεία ως στοιχείο πολιτισμού είναι κάτι διαφορετικό από την Εκκλησία που είναι θεσμός και ασκεί επιρροή.
Κοινωνία χωρίς κανένα πολιτιστικό στίγμα δεν υπάρχει, για να μιλάμε για ουδετερότητα. Όπως δεν μπορείς να παραβλέψεις το αποτύπωμα της αρχαιοελληνικής σκέψης στην ελληνική και την ευρωπαϊκή κοινωνία, δεν μπορείς να παραβλέψεις και το αποτύπωμα του χριστιανισμού. Το δίκαιο δεν δημιουργείται σε πολιτιστικό κενό.
Το ποια θα είναι τα στοιχεία εκείνα που θα κρατηθούν και ποια όχι από κάθε παράδοση είναι μια διαφορετική ιστορία. Αλλά δεν μπορείς να κάνεις ότι δεν υπάρχουν. Είναι σαν να λες ότι υπάρχουν άνθρωποι με ουδέτερη ταυτότητα. Δεν υπάρχουν τέτοιοι άνθρωποι. Έχουν συγκεκριμένη πολιτιστική ταυτότητα.

Από εκεί και πέρα, η Εκκλησία ως θεσμός που ασκεί επιρροή, θα είναι πάντα μια μορφή εξουσίας, είτε της το αναγνωρίζεις επίσημα είτε όχι. Και τα ΜΜΕ δεν αναγνωρίζονται στο σύνταγμα ως μορφή εξουσίας, αλλά δεν μπορείς να πεις ότι δεν την ασκούν. Καλό είναι ωστόσο να διακρίνονται, τουλάχιστον επισήμως, οι θεσμοί που ασκούν επιρροή.

Κι ούτε, φυσικά, θα κάνουμε γκάλλοπ για το σεβασμό των δικαιωμάτων των μειονοτήτων. Ακόμη κι αν λόγω δημαγωγικών τάσεων επιθυμεί την καταπίεσή τους σε κάποια στιγμή η πλειοψηφία.

Δεν είπα κάτι τέτοιο, βρε Leon. Εννοείται πως το κράτος και η δικαιοσύνη πρέπει να προστατεύουν τα δικαιώματα των μειονοτήτων. Αν όμως δεν συναινεί η πλειοψηφία, μακροπρόθεσμα η εφαρμογή του δικαίου καθίσταται δύσκολη. Μια αλλαγή μπορεί να ξεκινά από πάνω προς τα κάτω, αλλά δεν μπορεί να στηρίζεται μόνο στην επιβολή για να γίνει δεκτή, όσο δίκαιη και να είναι.  Δεν μπορεί το κράτος να είναι συνεχώς πίσω από τους πολίτες και να παρακολουθεί αν εφαρμόζουν το σωστό. Πρέπει να πειστούν να το κάνουν.
Είναι και λίγο επικίνδυνο να λειτουργεί το κράτος μονίμως ως μια πεφωτισμένη δεσποτεία που επιβάλλει αυτό που θεωρεί σωστό ανεξαρτήτως της διάθεσής των πολιτών,  γιατί η απόσταση από τον απολυταρχισμό δεν είναι μεγάλη. 

Η θρησκευτική ουδετερότητα ενός σύγχρονου κράτους, επαναλαμβάνω, είν' εκ των ων ουκ άνευ στη νεωτερική εποχή.

Εγώ θεωρώ ότι ένα σύγχρονο δημοκρατικό κράτος οφείλει να είναι ανεξίθρησκο και να διασφαλίζει τη διάκριση των διαφόρων μορφών εξουσίας, έτσι ώστε να μην κάνουν κατάχρηση της επιρροής τους στην κοινωνία.