Νεοελληνική Γλώσσα: Γραμματική

[eran]

Μπορεί να μου πει κάποιος πού στηρίχτηκε ο θεματοδότης στην Τ. Θ Α΄ Λυκείου και ζήτησε σε άσκηση κατηγοριοποίηση επιθέτων σε περιγραφικά και αξιολογικά; Νομίζω ότι δεν υπάρχει σχετική θεωρία στα σχολικά βιβλία, ούτε του Γυμνασίου. Άλλωστε η διάκριση σύμφωνα με τη Γραμματική Κλαίρη - Μπαμπινιώτη είναι περιγραφικά - ταξινομικά.

[PDE ads]

[apri]

Γενικώς, υπάρχει ο όρος στη βιβλιογραφία "αξιολογικά επίθετα" (evaluative adjectives). Είναι αυτά που δείχνουν την υποκειμενική κρίση του ομιλητή για τα ουσιαστικά.
Μπορείς να δεις εδώ ενδεικτικά μια μελέτη γι' αυτά
https://www.researchgate.net/publication/341914496_Evaluative_adjectives_in_a_corpus_of_Greek_opinion_articles

Δεν ξέρω να σου πω αν αναφέρονται σε κάποια σχολική βαθμίδα όμως.

[eran]

Πολύ σωστά επισημαίνεται το άρθρο αυτό, άλλωστε με το όνομα της ερευνήτριας (Γεωργία Φραγκάκη) συνδέεται η μοναδική βιβλιογραφική αναφορά που έχω καταφέρει να  εντοπίσω στη διαθέσιμη στο διαδίκτυο τουλάχιστον βιβλιογραφία. Όμως:
Αντιγράφω από την περίληψη της ως άνω παραπομπής:
 " Οι υπάρχουσες προσπάθειες περιγραφής της αξιολόγησης σε κείμενο θεωρούν τα επίθετα ως σημαντικό εργαλείο αξιολόγησης, χωρίς ωστόσο να μελετούν συστηματικά τις κατηγορίες των επιθέτων που εμπλέκονται στην αξιολόγηση. Η πιο συνηθισμένη υπόθεση είναι ότι αυτά προέρχονται από την κατηγορία των περιγραφικών επιθέτων ή έχουν τα τυπικά χαρακτηριστικά των περιγραφικών επιθέτων (π.χ. θετική ή αρνητική σημασία, διαβάθμιση). Στην παρούσα εργασία υποστηρίζεται ότι πολλές κατηγορίες επιθέτων μπορούν να αναλάβουν αξιολογική λειτουργία στα ελληνικά, μεταξύ των οποίων μια ειδική κατηγορία αξιολογικών επιθέτων, των οποίων η αποκλειστική λειτουργία είναι η αξιολόγηση."
Αν ερμηνεύω σωστά, η ερευνήτρια προτείνει μια νέα ταξινόμηση του επιθέτου ή μάλλον ορθότερα, εισηγείται τη διεύρυνση των κατηγοριών που  ήδη υπάρχουν.
Πολύ καλά και ενδιαφέροντα πραγματικά  και αξιόλογα όλα αυτά αλλά τι σχέση έχουν με την Τ. Θ. της Α΄ Λυκείου;
Ο ερίφης στον οποίο θα κληρωθεί το θέμα (γιατί σε κάποιους υποχρεωτικά θα κληρωθεί) τι θα κάνει; Θα το πνίξει; Θα το απαντήσει ο ίδιος; Θα πει στα παιδιά τι ακριβώς;

[apri]

Πολύ σωστά επισημαίνεται το άρθρο αυτό, άλλωστε με το όνομα της ερευνήτριας (Γεωργία Φραγκάκη) συνδέεται η μοναδική βιβλιογραφική αναφορά που έχω καταφέρει να  εντοπίσω στη διαθέσιμη στο διαδίκτυο τουλάχιστον βιβλιογραφία.

Αν εννοείς ότι μόνο αυτή έχει ασχοληθεί με τα αξιολογικά επίθετα, όχι δεν ισχύει.
Στη μελέτη της προσπαθεί να αποδείξει ότι τα αξιολογικά επίθετα δεν είναι μια υποκατηγορία των περιγραφικών, όπως έχει υποστηριχθεί, αλλά ότι είναι ξεχωριστή κατηγορία επιθέτων.
Άλλη ερευνήτρια έχει ασχοληθεί με τη χρήση των προσφυμάτων στην παραγωγή αξιολογικών επιθέτων.
https://www.researchgate.net/publication/341397891_Euthymiou_A_2019_E_morphologike_poikilia_sta_axiologika_epitheta_kai_remata_tes_Neas_Ellenikes_Sto_A_Archakes_N_Koutsoukos_G_Xydopoulos_kai_D_Papazachariou_epim_Glossike_Poikilia_Meletes_Aphieromenes_

Αν ψάξεις δε με τον όρο evaluative adjectives, θα δεις πολλές αναφορές.

Επίσης, στα ελληνικά μπορείς να δεις να τα αναφέρουν και ως "σχολιαστικά επίθετα".


ΥΓ. Βρήκα ότι στη Γλώσσα της ΣΤ' Δημοτικού αναφέρoνται μαζί με τα περιγραφικά, αν και δεν παρατίθενται οι σχετικοί όροι (έχει μόνο τους ορισμούς).
Δες στο 2β
http://ebooks.edu.gr/ebooks/v/html/8547/2005/Glossa_ST-Dimotikou_html-empl/index1_02.html

[PDE ads]

[Dwrina]

Γιατί στη νέα Ελληνική το θηλυκό του επιθέτου λάγνος κάνει και λάγνα; Πώς προέκυψε; 

Συνήθως συμβαίνει το αντίθετο, δηλαδή θηλυκά επίθετα που στην α.ε. σχηματίζονται σε -α (διότι προηγείται φωνήεν ή ρ), στη ν.ε. σχηματίζονται σε -η. Το αντίθετο δεν το είχα ξαναδεί.

[apri]

Είναι κάποια παροξύτονα επίθετα που σχηματίζουν θηλυκό σε -α.
Πχ  γκρίζα, μοντέρνα, θρήσκα, συμφεροντολόγα, πανούργα, προνομιούχα
Προφανώς, αναλογικά με αυτά  σχηματίστηκε και το "λάγνα".

[Dwrina]

Είναι κάποια παροξύτονα επίθετα που σχηματίζουν θηλυκό σε -α.
Πχ  γκρίζα, μοντέρνα, θρήσκα, συμφεροντολόγα, πανούργα, προνομιούχα
Προφανώς, αναλογικά με αυτά  σχηματίστηκε και το "λάγνα".

Α! Τα βρήκα τώρα στη Φιλιππάκη και από τα παραδείγματα των επιθέτων έβγαλα το συμπέρασμα ότι πρόκειται για επίθετα που ή δεν υπάρχουν καθόλου στην α.ε. ή υπάρχουν αλλά δεν σχηματίζουν θηλυκό με χωριστή κατάληξη (είναι δικατάληκτα).  Ισχύει αυτό;

Σχετικά με τον κανόνα σχηματισμού του θηλυκού στη ν.ε., σύμφωνα με τη Φιλιππάκη,

όταν το θέμα του λήγει σε σύμφωνο (συμπεριλαμβανομένου του ρ, με εξαίρεση αρχαιοπρεπείς φράσεις, όπως Καθαρά Δευτέρα) ) σχηματίζεται σε -η,

όταν το θέμα του λήγει σε φωνήεν άτονο (εκτός i ), σχηματίζεται σε -η,

όταν το θέμα του λήγει σε φωνήεν  τονιζόμενο ή σε i άτονο ή τονιζόμενο, σχηματίζεται σε -α.

Όταν γράφει i τι ακριβώς εννοεί; Δεν εννοεί ι = γιώτα  αλλά εννοεί οποιοδήποτε φωνήεν προφέρεται  ι ; Προφανώς τις διφθόγγους (ή δίψηφα φωνήεντα στη ν.ε.  ; )  ει, αι και οι;  (Γιατί  δεν υπάρχει δευτερόκλιτο επίθετο με υ ή  η πριν από την κατάληξη -ος)

. 

[apri]

Α! Τα βρήκα τώρα στη Φιλιππάκη και από τα παραδείγματα των επιθέτων έβγαλα το συμπέρασμα ότι πρόκειται για επίθετα που ή δεν υπάρχουν καθόλου στην α.ε. ή υπάρχουν αλλά δεν σχηματίζουν θηλυκό με χωριστή κατάληξη (είναι δικατάληκτα).  Ισχύει αυτό;

Όχι απαραίτητα. Το "λάγνος", για παράδειγμα, για το οποίο ρώτησες, είναι αρχαίο επίθετο και τρικατάληκτο.

όταν το θέμα του λήγει σε φωνήεν  τονιζόμενο ή σε i άτονο ή τονιζόμενο, σχηματίζεται σε -α.

Όταν γράφει i τι ακριβώς εννοεί; Δεν εννοεί ι = γιώτα  αλλά εννοεί οποιοδήποτε φωνήεν προφέρεται  ι ; Προφανώς τις διφθόγγους (ή δίψηφα φωνήεντα στη ν.ε.  ; )  ει, αι και οι;  (Γιατί  δεν υπάρχει δευτερόκλιτο επίθετο με υ ή  η πριν από την κατάληξη -ος)

Δεν έχω αυτήν τη στιγμή μπροστά μου τη γραμματική της, για να δω πώς το γράφει. Λογικά, το φώνημα i, εννοεί. 
Τα "ει", "αι", "οι" δεν θεωρούνται δίφθογγοι στα νέα ελληνικά, αλλά δίψηφα φωνήεντα.

[Dwrina]

Όχι απαραίτητα. Το "λάγνος", για παράδειγμα, για το οποίο ρώτησες, είναι αρχαίο επίθετο και τρικατάληκτο.

Ναι, αλλά το λάγνος κάνει και λάγνη (όχι μόνο λάγνα ). Εγώ λέω για τα άλλα, για τα οποία αναφέρει η Φιλιππάκη ότι το θηλυκό σχηματίζεται σε -α : άκρος, γκρίζος, θρήσκος, μοντέρνος, παρθένος, σβέλτος, σκούρος, στείρος, στέρφος, συμφεροντολόγος και όλα τα επίθετα με τα επιθήματα -ούχος, -φόρος ή -ούργος, π.χ. προνομιούχος, καρποφόρος,  πανούργος.

Με βάση αυτά τα παραδείγματα σκέφτηκα μήπως τα επίθετα της ν.ε. τα οποία σχηματίζουν το θηλυκό σε -α, παρόλο που το θέμα τους λήγει σε σύμφωνο, και όχι ρ,   ή δεν υπάρχουν στην α.ε. ή στην α.ε. είναι δικατάληκτα, ενώ το λάγνος δεν ανήκει σε αυτά, αλλά εμφανίζει και τύπο σε -α, από αναλογία, όπως είπες, προς αυτά.       

[apri]

Ναι, μπορείς να πεις γενικά ότι χρησιμοποιείται αυτή η κατάληξη σε λαϊκότροπους θηλυκούς τύπους που τονίζονται στην παραλήγουσα.

[Dwrina]

Οι μετοχές παθητικού παρακειμένου των ρημάτων σε -ύνω ή -αίνω πρέπει να γράφονται -υμένος ή -ημένος;

Στη Φιλιππάκη (σελ. 166) βλέπω αποθαρρημένος αλλά ενθαρρυμένος και επίσης επιβαρημένος, αμβλυμένος και άλλες σε -υμένος.

Στο λεξικό του Μπαμπινιώτη δεν βρήκα παρατήρηση για αυτό το θέμα (περίεργο, μπορεί να μην ήταν στα λήμματα στα οποία κοίταξα), αλλά από ό,τι φαίνεται από αυτά που γράφει στα ενθαρρύνω, αποθαρρύνω, επιβαρύνω τις γράφει σε -υμένος.

Στις μετοχές παρακειμένου των ενρινόληκτων ρημάτων έχουν στη ν.ε. απλοποιηθεί τα δύο μ σε ένα; Υπάρχει κάποιος λόγος που έγινε  αυτό μόνο στις μετοχές των ενρινόληκτων ρημάτων, αλλά όχι και των χειλικόληκτων;


Το θηλυκό του επιθέτου άγιος στον πληθυντικό κάνει άγιες (τονίζεται στην προπαραλήγουσα, όπως και στα Αρχαία). Ισχύει ότι,  αν είναι ουσιαστικοποιημένο θα κάνει αγίες (δηλαδή  θα τονιστεί όπως ένα πρωτόκλιτο ουσιαστικό της α.ε. που στην ονομαστική του ενικού τονίζεται στην παραλήγουσα, π.χ. εὐδοκία); Και αν ναι, ισχύει το ίδιο και για το λεσβία; Δηλαδή είναι σωστό το λεσβίες, που ακούμε ή θα έπρεπε να τονίζεται λέσβιες;   

[apri]

Το θηλυκό του επιθέτου άγιος στον πληθυντικό κάνει άγιες (τονίζεται στην προπαραλήγουσα, όπως και στα Αρχαία). Ισχύει ότι,  αν είναι ουσιαστικοποιημένο θα κάνει αγίες (δηλαδή  θα τονιστεί όπως ένα πρωτόκλιτο ουσιαστικό της α.ε. που στην ονομαστική του ενικού τονίζεται στην παραλήγουσα, π.χ. εὐδοκία); Και αν ναι, ισχύει το ίδιο και για το λεσβία; Δηλαδή είναι σωστό το λεσβίες, που ακούμε ή θα έπρεπε να τονίζεται λέσβιες;

Τα θηλυκά επίθετα που στα αρχαία ελληνικά είχαν κατάληξη -α, κατέβαζαν τον τόνο στον ενικό, επειδή το α ήταν μακρό.
Στα νέα ελληνικά, διατηρείται η κατάληξη σε -α, αλλά επειδή δεν υπάρχει διάκριση σε μακρά και βραχέα, δεν υπάρχει φωνητικός λόγος, για να κατέβει ο τόνος.
Παρ' όλα αυτά, σε λόγιο περιβάλλον, όπως είναι λ.χ το εκκλησιαστικό, διατηρούνται οι παλιοί τύποι. Γι' αυτό θα δεις να λένε "Αγία Σοφία", "Αγία Ζώνη", "Αγία Τράπεζα", "αγία μετάληψη", ενώ εμείς θα πούμε "ήταν άγια γυναίκα".

Στον πληθυντικό τώρα δεν υπήρχε ούτε στην αρχαιότητα ούτε τώρα φωνητικός λόγος, για να κατέβει ο τόνος.
Δηλαδή, έλεγαν "αἱ ἅγιαι γυναίκες", λέμε "οι άγιες γυναίκες". Παρ' όλα αυτά, στην ουσιαστικοποιημένη εκδοχή χρησιμοποιείται ο τύπος "αγίες" , πιστεύω, αναλογικά με άλλα ουσιαστικοποιημένα επίθετα που διατηρούσαν τον τόνο του ενικού (π.χ αι πλατείαι/οι πλατείες) αλλά και θηλυκά παροξύτονα ουσιαστικά (π.χ αι σοφίαι/οι σοφίες).
Το ίδιο ισχύει και με το "λεσβίες", που είπες.

Και κάτι ανάλογο συμβαίνει με τη λέξη "προϊσταμένη". Πολλοί στον πληθυντικό, ενώ θα πουν "οι προϊστάμενες αρχές", λένε "οι προϊσταμένες" όταν αναφέρονται στα πρόσωπα ευθύνης, ενώ δεν υπάρχει κανένας λόγος να κατέβει ο τόνος στη μετοχή στον πληθυντικό. Βέβαια, σε αυτήν την περίπτωση, δεν έχει επικρατήσει ο παροξύτονος τύπος, όπως συμβαίνει με άλλες μετοχές (π.χ οι συνισταμένες) που πλέον δεν αναγνωρίζονται τόσο εύκολα ως μετοχές από τους ομιλητές.
Μπορείς να δεις κι εδώ: https://www.enl.auth.gr/symposium18/papers/46_Katsouda.pdf

Στις μετοχές παρακειμένου των ενρινόληκτων ρημάτων έχουν στη ν.ε. απλοποιηθεί τα δύο μ σε ένα; Υπάρχει κάποιος λόγος που έγινε  αυτό μόνο στις μετοχές των ενρινόληκτων ρημάτων, αλλά όχι και των χειλικόληκτων;

Τα ενρινόληκτα στα ν.ε, εκτός από αυτά που σχηματίζουν μετοχή παρακειμένου σε -σμενος (πχ συνυφασμένος), τα υπόλοιπα είναι είτε ρήματα που ούτε στα αρχαία έπαιρναν "-ν" στον παρακείμενο (π.χ κρίνω, κλίνω, πλύνω, τείνω) είτε νεότεροι τύποι (π.χ χάνω, ντύνω, χύνω) που σχηματίστηκαν, όταν πλέον δεν ίσχυε η διάκριση σε μακρές και βραχείες συλλαβές, οπότε δεν υπήρχε και λόγος να αφομοιωθεί το "ν" στη μετοχή παρακειμένου, ώστε να διατηρηθεί η χρονική ποσότητα της συλλαβής (έτσι απλώς σιγήθηκε ).
Συνεχίζουν να υπάρχουν, βέβαια, και κάποια ρήματα που στην αρχαιότητα γράφονταν στον παρακείμενο με δυο -μμ (π.χ οξύνω, αμβλύνω), αλλά είναι ελάχιστα μπροστά στην πληθώρα όλων των υπολοίπων. Οπότε, γι' αυτό πιστεύω ότι έχει η απλοποιηθεί η ορθογραφία τους, για να είναι πιο ομοιογενής η ομάδα των ρημάτων σε -ν.

Οι μετοχές παθητικού παρακειμένου των ρημάτων σε -ύνω ή -αίνω πρέπει να γράφονται -υμένος ή -ημένος;

Στη Φιλιππάκη (σελ. 166) βλέπω αποθαρρημένος αλλά ενθαρρυμένος και επίσης επιβαρημένος, αμβλυμένος και άλλες σε -υμένος.

Στο λεξικό του Μπαμπινιώτη δεν βρήκα παρατήρηση για αυτό το θέμα (περίεργο, μπορεί να μην ήταν στα λήμματα στα οποία κοίταξα), αλλά από ό,τι φαίνεται από αυτά που γράφει στα ενθαρρύνω, αποθαρρύνω, επιβαρύνω τις γράφει σε -υμένος.   

Εντάξει, υπάρχουν κάποιοι που θεωρούν ότι το "βεβαρυμένος" δεν προέρχεται από το "βαρύνω", αλλά από το "βαρέω" και γι' αυτό σχηματίζουν με "η" τη μετοχή παρακειμένου. Και φαντάζομαι ότι και το "αποθαρρυμένος" θα το ετυμολογούν από το "αποθαρρέω". Αλλά νομίζω ότι είναι υπερβολικό. Δηλαδή, αφού το ρήμα είναι "αποθαρρύνω" ("αποθαρρέω" σημαίνει μάλιστα "παίρνω θάρρος") και "επιβαρύνω"/"βαρύνω", δεν βλέπω γιατί να τα εξαιρέσουμε από όλα τα υπόλοιπα τα σε -ύνω.

[Dwrina]

Σε ευχαριστώ πολύ!

[Dwrina]

Στη ν.ε. χρησιμοποιείται συχνά ο αρχαιοπρεπής τύπος "συνήψε /συνήψαν", όπου ο τόνος στην παραλήγουσα επιβάλλεται λόγω της αύξησης.

Το  "σύναψε /σύναψαν", χωρίς αύξηση, τελικά είναι σωστό;