Νεοελληνική Γλώσσα: Σύνταξη

[apri]

Ο Μπαμπινιώτης γράφει:

«Ο αέρας έσβησε τα κεριά.
Τα κεριά  έσβησαν (από τον αέρα).

Στις αμετάβατες χρήσεις ο σημασιολογικός ρόλος του υποκειμένου (ο ρόλος του δέκτη) είναι ο ίδιος με τον ρόλο του αντικειμένου στη μεταβατική χρήση, όπως ακριβώς συμβαίνει με την παθητικοποίηση.»

Δεν γράφει όμως τίποτα για τον σημασιολογικό ρόλο του υποκειμένου της μεταβατικής χρήσης* και δεν διευκρινίζει τον συντακτικό ρόλο που θα έχει  αυτό στην αμετάβατη. Επίσης δεν είναι σαφές  αν στην αμετάβατη χρήση του το ρήμα μπορεί να θεωρηθεί παθητικής διάθεσης.
 
Σύμφωνα με αυτά που γράφει σε άλλο σημείο, φαίνεται ότι ο «αέρας» (μη έμψυχο ον) έχει τον σημασιολογικό ρόλο της αιτίας (γιατί η δράση δεν ελέγχεται συνειδητά). 

*Πρόσεξα ότι παρακάτω  κάνει λόγο για δράστη με λειτουργία υποκειμένου στη μεταβατική χρήση. Αλλά αυτό δεν ταιριάζει με τον "αέρα", που είναι άψυχο. 

Τέλος πάντων, μπορεί  να θεωρηθεί το ρήμα στην αμετάβατη χρήση παθητικής διάθεσης και  το «από τον αέρα»  ποιητικό αίτιο;

Και αν είχαμε «Η Μαρία έσβησε τα κεριά - Τα κεριά έσβησαν από τη Μάρια», όπου η Μαρία πρέπει να είναι ο δράστης (αφού ελέγχει συνειδητά τη δράση) τότε θα λέγαμε το «από τη Μαρία» ποιητικό αίτιο; Ή  για να αναγνωρίσουμε ποιητικό αίτιο το ρήμα πρέπει να είναι παθητικής (ή μεσοπαθητικής -δεν ξέρω πώς ακριβώς λέγεται στη ν.ε. – φωνής;)

Η διαφορά αυτών των ρημάτων, που ονομάζονται εργαστικά, από τα μεταβιβαστικά (τα οποία εξετάζει αμέσως μετά) είναι ότι στα πρώτα η βασική χρήση είναι η μεταβατική, ενώ στα δεύτερα η αμετάβατη;

Η μοναδική άλλη διαφορά που βλέπω είναι ότι στα εργαστικά (που δεν καταλαβαίνω και τι σημαίνει ο όρος) ο δράστης (/αιτία;)-υποκείμενο της μεταβατικής χρήσης, θα αποδίδεται στην αμετάβατη πάντοτε με "από + αιτιατική" (όπως και αν χαρακτηρίζεται αυτός ο εμπρόθετος), ενώ στα μεταβιβαστικά ο δράστης / αιτία - υποκείμενο της μεταβατικής χρήσης μπορεί να διατυπωθεί με διάφορους τρόπους στην αμετάβατη.

Ας τα πάρουμε ένα-ένα.


1. Τι είναι τα εργαστικά και τα μεταβιβαστικά;

Εργαστικά (ergatives) είναι  μεταβατικά ρήματα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν και ως αμετάβατα με το υποκείμενό τους να είναι ίδιο με το αντικείμενο της μεταβατικής δομής (π.χ σπάω το παράθυρο---το παράθυρο έσπασε).
Λέγονται "εργαστικά", γιατί είναι ρήματα που κατά κανόνα δείχνουν αλλαγή κατάστασης, δηλ. κατά κάποιον τρόπο παραγωγή έργου.


Η διαφορά τους από τα μεταβιβαστικά (causatives) είναι ότι εκείνα είναι ρήματα που χρησιμοποιούνται κατά κύριο λόγο ως αμετάβατα (π.χ γονατίζω) και κατ' εξαίρεση ως μεταβατικά, για να δηλώσουν την έμμεση ευθύνη κάποιου για την τέλεση της πράξης που κάνει άλλος (πχ τα βάσανα τον γονάτισαν= τα βάσανα έκαναν αυτόν να γονατίσει).



2. Τι διάθεση έχουν τα εργαστικά ρήματα, όταν είναι αμετάβατα;

Δείχνουν αλλαγή κατάστασης του υποκειμένου (άρα, δεν είναι ουδέτερη η διάθεση), που δεν προκαλείται όμως από το ίδιο (άρα, δεν είναι μέση διάθεση), αλλά από κάποιο εξωτερικό αίτιο. Άρα, μιλάμε για παθητική διάθεση.




3. Μπορεί να υπάρξει ποιητικό αίτιο δίπλα στα εργαστικά ρήματα;

Στα αμετάβατα εργαστικά ρήματα δεν δηλώνεται ούτε υπονοείται κάποιος Δράστης, παρά μόνο κάποια Aιτία.
Δηλαδή, μπορούμε να πούμε «το κερί έσβησε από τον αέρα», όχι όμως *«το κερί έσβησε από τον Γιάννη».

Οπότε, κατά τη γνώμη μου, δεν μπορεί ο εμπρόθετος να λειτουργεί ως ποιητικό αίτιο, όπως στις παθητικές δομές που ο εμπρόθετος μπορεί να δηλώνει είτε τον δράστη είτε την αιτία (π.χ η πόλη καταστράφηκε από τους εχθρούς/από πυρκαγιά).



4. Ποιος είναι ο σημασιολογικός ρόλος του υποκειμένου, όταν είναι μεταβατικά τα εργαστικά ρήματα;
Είναι ο Δράστης αν είναι έμψυχο που ελέγχει την ενέργεια (π.χ ο Γιάννης έσπασε το βάζο) ή η Αιτία αν δεν είναι (ο αέρας έσπασε το βάζο).



5. Ποιος είναι ο σημασιολογικός ρόλος του υποκειμένου, όταν είναι αμετάβατα τα εργαστικά ρήματα (π.χ το βάζο έσπασε);

Ο Μπαμπινιώτης ισχυρίζεται ότι είναι ο ρόλος του Δέκτη, τον οποίο έχει και ως αντικείμενο στη μεταβατική δομή.
Προσωπικά, αμφιβάλλω, γιατί αν δήλωνε τον δέκτη της ενέργειας στην αμετάβατη δομή, τότε θα ήταν δυνατόν να δηλωθεί και ο δράστης της με κάποιον τρόπο. Αλλά, όπως είπαμε, μόνο η αιτία δηλώνεται.
Γι' αυτό και μου ταιριάζει περισσότερο ο ρόλος του Βιώνοντα (Experiencer) μια κατάσταση, την οποία δεν ελέγχει ο ίδιος (πρβλ. o Γιάννης τρόμαξε από το σεισμό). Δεν ξέρω να σου πω όμως τι άλλες απόψεις υπάρχουν.

[PDE ads]

[apri]

............................

[Dwrina]

Σε ευχαριστώ πολύ, apri!

Τι διάθεση έχουν τα εργαστικά ρήματα, όταν είναι αμετάβατα;
Δείχνουν αλλαγή κατάστασης του υποκειμένου (άρα, δεν είναι ουδέτερη η διάθεση), που δεν προκαλείται όμως από το ίδιο (άρα, δεν είναι μέση διάθεση), αλλά από κάποιο εξωτερικό αίτιο. Άρα, μιλάμε για παθητική διάθεση.

Μήπως λοιπόν το ότι έχουν παθητική διάθεση είναι και αυτό μια διαφορά τους από τα μεταβιβαστικά;

Τα μεταβιβαστικά, αν δεν κάνω λάθος, δεν έχουν παθητική διάθεση, δηλαδή δεν μπορούμε να πούμε "τα παιδιά μεγάλωσαν πλουσιοπάροχα από τους γονείς". Ή μήπως μπορούμε, αλλά ο εμπρόθετος δηλώνει την αιτία;

Και κάτι άλλο·  τα εργαστικά ρήμάτα μπορούν σε κάποιες περιπτώσεις (ή κάποια από αυτά) να χρησιμοποιηθούν και σε παθητική σύνταξη, δηλαδή, "το κερί σβήστηκε από τον Γιάννη", "η πόρτα ανοίχθηκε από την Μαρία / από τον αέρα".

Γενικά, μπορεί να ζητηθεί με αυτά τα ρήματα μετατροπή της σύνταξης από ενεργητική σε παθητική; Με τα μεταβιβαστικά νομίζω πώς όχι.

[apri]

Μήπως λοιπόν το ότι έχουν παθητική διάθεση είναι και αυτό μια διαφορά τους από τα μεταβιβαστικά;

Τα μεταβιβαστικά, αν δεν κάνω λάθος, δεν έχουν παθητική διάθεση, δηλαδή δεν μπορούμε να πούμε "τα παιδιά μεγάλωσαν πλουσιοπάροχα από τους γονείς". Ή μήπως μπορούμε, αλλά ο εμπρόθετος δηλώνει την αιτία;

Άλλο πράγμα είναι η μετατροπή μιας αμετάβατης δομής σε μεταβατική (αυτό μπορεί να γίνει με τα εργαστικά και τα μεταβιβαστικά ρήματα) και άλλο πράγμα είναι η μετατροπή μιας παθητικής δομής σε ενεργητική (το ρήμα είναι μεταβατικό και στις δυο δομές).


Για να πεις ότι έχεις μεταβιβαστικό ρήμα, σημαίνει ότι το ρήμα λειτουργεί μεταβατικά. Στο "τα παιδιά μεγάλωσαν" έχεις αμετάβατο ρήμα (μάλλον με ενεργητική διάθεση, αλλά δεν είμαι σίγουρη), όχι μεταβιβαστικό με τη χ διάθεση.

Επίσης, δεν μπορείς να πεις "τα παιδιά μεγάλωσαν πλουσιοπάροχα από τους γονείς", γιατί δεν μπορεί το αμετάβατο να πάρει ποιητικό αίτιο. Μπορείς να πεις "τα παιδιά μεγάλωσαν πλουσιοπάροχα χάρη στις προσπάθειες των γονιών τους" (εμπρόθετος της αιτίας) ή να  τρέψεις τη δομή σε παθητική εκδοχή "τα παιδιά ήταν μεγαλωμένα πλουσιοπάροχα από τους γονείς" (ποιητικό αίτιο).


Η βασική διαφορά ενός μεταβατικού εργαστικού (π.χ ανοίγω κάτι) και ενός μεταβιβαστικού ρήματος (π.χ μεγαλώνω κάποιον) είναι ότι στο πρώτο το υποκείμενο έχει τον πλήρη έλεγχο της πράξης, ενώ στο μεταβιβαστικό το υποκείμενο έχει κάποιον έλεγχο, αλλά την πράξη την εκτελεί το αντικείμενο.

Και κάτι άλλο·  τα εργαστικά ρήμάτα μπορούν σε κάποιες περιπτώσεις (ή κάποια από αυτά) να χρησιμοποιηθούν και σε παθητική σύνταξη, δηλαδή, "το κερί σβήστηκε από τον Γιάννη", "η πόρτα ανοίχθηκε από την Μαρία / από τον αέρα".

Γενικά, μπορεί να ζητηθεί με αυτά τα ρήματα μετατροπή της σύνταξης από ενεργητική σε παθητική; Με τα μεταβιβαστικά νομίζω πώς όχι.

Μπορεί να ζητηθεί η μετατροπή ενός μεταβατικού ρήματος από την ενεργητική στην παθητική φωνή (εφόσον τη σχηματίζει). Το αν είναι εργαστικό και έχει και αμετάβατη χρήση είναι άσχετο εκείνη τη στιγμή, γιατί μας ενδιαφέρει η μεταβατική του φύση μόνο.

Το μεταβιβαστικό ρήμα δεν σχηματίζει παθητική φωνή και δεν θα μπορούσε και να σχηματίζει. Είναι ένα αμετάβατο ρήμα της ενεργητικής που κατ' εξαίρεση χρησιμοποιείται μεταβατικά, με αποτέλεσμα να μοιράζεται η ευθύνη της πράξης μεταξύ υποκειμένου και αντικειμένου. Αν έμπαινε το ρήμα στην παθητική φωνή, η ευθύνη θα πήγαινε εξ ολοκλήρου στο ποιητικό αίτιο. Άρα, θα άλλαζε το νόημα.

[PDE ads]

[Dwrina]

Ωραία! 

Σε ευχαριστώ πολύ και πάλι!

[Dwrina]

Στο "φοβάται μήπως αργήσει" είναι δυνατόν το "αργήσει" να είναι οριστική; Το είδα ως οριστική στο βιβλίο εκπαιδευτικού της Νεοελληνικής Γλώσσας γ΄ Γυμνασίου.  Μα, το "αργήσει" δεν είναι υποτακτική αορίστου; 

[apri]

Όχι, δεν είναι οριστική. Είναι συνοπτική υποτακτική (δηλ αυτό που στην παλιά γραμματική λέγαμε υποτακτική αορίστου). Η δευτερεύουσα εκφράζει ένα μελλοντικό ενδεχόμενο.

Οριστική έχουμε στην πρόταση "Φοβάται μήπως έκανε λάθος", η οποία αναφέρεται σε ένα πραγματικό γεγονός που φοβάται το υποκείμενο.

[Dwrina]

Το βιβλίο του καθηγητή, που αναφέρει το "αργήσει" ως οριστική, παραπέμπει στους Holton κ.λπ. Και πράγματι στην σελ. 429 η Γραμματική της Φιλιππάκη γράφει ότι οι προτάσεις από ρήματα φόβου εκφέρονται με οριστική, όπως φαίνεται από την επιλογή του δεν  ως αρνητικού μορφήματος. Θεωρεί λοιπόν ότι στην πρόταση "φοβάται μήπως δεν τη συναντήσει" έχουμε οριστική. Το "συναντήσει" οριστική!; Εγώ αυτό δεν μπορώ να το καταλάβω! Δηλαδή, και στα σχολεία διδάσκεται ως οριστική;

Γραμματικά δεν μπορεί παρά να είναι υποτακτική. Γίνεται γραμματικά να είναι υποτακτική, αλλά συντακτικά οριστική; Όπως ο μέλλοντας "θα γράψω", ο οποίος είναι οριστική, αλλά σχηματίζεται από το θα + υποτακτική;  Από την άλλη όμως το "θα γράψω" αντιστοιχεί στο "γράψω" της α.ε., για αυτό είναι οριστική, ενώ το "φοβάμαι μήπως (δεν) γράψει"  αντιστοιχεί στο "φοβοῦμαι μὴ (οὐ) γράψῃ", άρα θα έπρεπε να θεωρείται υποτακτική.

Και τελικά το αν ένας τύπος συντακτικά θεωρείται υποτακτική ή οριστική καθορίζεται στη ν.ε. αποκλειστικά από την άρνηση που δέχεται;

[apri]

Kακώς το λέει η Γραμματική της Φιλιππάκη. Τους ξέφυγε μάλλον.


Μπορεί γενικά να ισχύει ότι το "δεν" συντάσσεται με οριστική, επειδή αυτή είναι η έγκλιση που κατ' εξοχήν χρησιμοποιείται για την έκφραση κρίσης, ενώ το "μη" συντάσσεται με υποτακτική, που συνήθως -αλλά όχι πάντα- εκφράζει επιθυμία.

Όμως, στις ενδοιαστικές προτάσεις δεν θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί η άρνηση "μη" τη στιγμή που ο ενδοιαστικός σύνδεσμος ήταν πάλι "μη". Θα ήταν κακόηχο και ασαφές. Χώρια που ως προτάσεις οι ενδοιαστικές εκφράζουν κρίση, όχι επιθυμία. Γι' αυτό και στην αρχαιότητα χρησιμοποιούσαν το "ου", ακόμα και με υποτακτική, σε αυτές τις προτάσεις.
πχ δέδιμεν μὴ οὐ βέβαιοι ἦτε
(=φοβόμαστε μήπως δεν είστε βέβαιοι).

Στις προτάσεις που παραθέτει, κάποιες έχουν υποτακτική (πχ Φοβάται μήπως δεν τη συναντήσει) και κάποιες οριστική (πχ Ανησυχούσε μήπως δεν πετύχαινε στις εξετάσεις του).
Κι αυτό φαίνεται και από τη μορφολογία του ρήματος και από τη συντακτική του χρήση (στη μία εκφράζει μελλοντικό ενδεχόμενο, στην άλλη πραγματικό γεγονός). Η χρήση του αρνητικού μορίου εδώ δεν λειτουργεί ως δείκτης έγκλισης.

[Dwrina]

Σε ευχαριστώ, apri!

Τώρα πρέπει να μάθω τι διδάσκεται στο σχολείο για την έγκλιση σε αυτό το "αργήσει" ή "συναντήσει"...

[Dwrina]

Έχουμε δύο προτάσεις

α)  "Ο Γιάννης φορτώθηκε αυτήν την υποχρέωση".

β) "Αυτή η υποχρέωση φορτώθηκε στον Γιάννη από τον πατέρα του".

Η σύνταξη στην δεύτερη πρόταση  είναι παρόμοια με τη σύνταξη στην πρόταση

"Το εμπόρευμα φορτώθηκε (από τους ναύτες) στο πλοίο", όπου έχουμε ξεκάθαρα παθητική σύνταξη με αντίστοιχη ενεργητική  "οι ναύτες φόρτωσαν το εμπόρευμα στο πλοίο".

Στην πρώτη πρόταση τι ακριβώς σύνταξη έχουμε και ποια η διαφορά της από τη δεύτερη;

[jobek]

παθητική και στις 2! αφού το ρήμα είναι παθητικής φωνής! προφανώς από κάποιον τη φορτώθηκε ο γιάννης.. από το αφεντικό του; απτον συνάδελφο του;

[apri]

Έχουμε δύο προτάσεις

α)  "Ο Γιάννης φορτώθηκε αυτήν την υποχρέωση".

β) "Αυτή η υποχρέωση φορτώθηκε στον Γιάννη από τον πατέρα του".

Η σύνταξη στην δεύτερη πρόταση  είναι παρόμοια με τη σύνταξη στην πρόταση

"Το εμπόρευμα φορτώθηκε (από τους ναύτες) στο πλοίο", όπου έχουμε ξεκάθαρα παθητική σύνταξη με αντίστοιχη ενεργητική  "οι ναύτες φόρτωσαν το εμπόρευμα στο πλοίο".

Στην πρώτη πρόταση τι ακριβώς σύνταξη έχουμε και ποια η διαφορά της από τη δεύτερη;

Και οι δύο προτάσεις είναι παθητικές δομές. Απλώς, προέρχονται από διαφορετικές ενεργητικές συντάξεις.

Η πρώτη πρόταση προέρχεται από ενεργητική σύνταξη του ρήματος που έχει τη μορφή:
φορτώνω κάποιον (με) κάτι.
(φορτώνω=επιβαρύνω, γεμίζω)

Η δεύτερη πρόταση προέρχεται από ενεργητική σύνταξη του ρήματος που έχει τη μορφή:
φορτώνω σε κάποιον κάτι
(φορτώνω=τοποθετώ σε κάποιον κάποιο βάρος)

Στην παθητική δομή έχει γίνει υποκείμενο το άμεσο αντικείμενο της ενεργητικής. Το ποιητικό αίτιο στην πρώτη πρόταση έχει παραλειφθεί ως επικοινωνιακά αδιάφορο.

[Dwrina]

Δηλαδή, μεταξύ της πρώτης και της δεύτερης πρότασης η διαφορά δεν βρίσκεται στο είδος της σύνταξης, αλλά μόνο στη σημασία του ρήματος.

Οπότε, στη λατινική φράση accusatores Murenae obiecerunt aliquod flagitium ac dedecus  aut in Asia susceptum aut ex Asia deportatum, όπου τα υποκείμενο της μετοχής susceptum είναι το flagitium και το dedecus [κατά λέξη μετάφραση:  "οι κατήγοροι προσήψαν στον Μουρήνα κάποιο όνειδος ή ντροπή που ή φορτώθηκε ( υποκ. "όνειδος" και "ντροπή" -το ποιητικό αίτιο εννοείται)  στην Ασία ή μεταφέρθηκε από την Ασία], εκείνο που κάνουν οι συγγραφείς των βοηθημάτων, όταν μεταφράζουν "που ή φορτώθηκε ή μετέφερε από την Ασία" (υποκ. και στα δύο ρήματα ο Μουρήνας) είναι ότι στη δεύτερη μετοχή (deportatum) τρέπουν τη σύνταξη από παθητική σε ενεργητική, αλλά στην πρώτη (susceptum = που φορτώθηκε) απλώς χρησιμοποιούν το ρήμα με διαφορετική σημασία, η οποία οδηγεί σε υποκείμενο "ο Μουρήνας". Σωστά;  (Προσπαθώ να βρω τρόπο να εξηγήσω στους μαθητές ποια είναι η μετάφραση που συνάδει με τη σύνταξη και ποια αλλαγή έχει γίνει ως προς αυτήν στη μετάφραση που βλέπουν στο βοήθημά τους -το οποίο ακολουθεί το βιβλίο του καθηγητή, όπως και άλλα βοηθήματα- γιατί, αν δεν το καταλάβουν, θα μπερδευτούν με την ανάλυση των μετοχών.)