Αρχαία Ελληνικά: Σύνταξη

[apri]

Καὶ τοῦτο μὲν οὐκ ἀγνοῶ, ὅτι ταῦτα ἀποφθέγματα οὐκ ἀξιόλογα: βλέπω ότι όλοι συντάσσουν το ἀποφθέγματα ως κατηγορούμενο (και όχι ως υποκείμενο, όπως το είχα συντάξει εγώ).......
 Η απουσία άρθρου είναι απαγορευτική για να εκληφθεί το ἀποφθέγματα ως υποκείμενο;

Ναι, είναι απαγορευτική, γιατί η δεικτική αντωνυμία έχει πάντα συγκεκριμένη αναφορά σε κάποιον/κάτι στον χώρο (φυσικό ή νοητικό). Κι επειδή δείχνει κάτι συγκεκριμένο, γι' αυτό και αυτό το κάτι κατά κανόνα είναι έναρθρο ουσιαστικό (πρβλ και τη χρήση του δίπλα στην αντωνυμία "συ" που έχει πολύ συγκεκριμένη αναφορά: οὗτος σύ/ τίς δʼ οὗτος (σύ) κατὰ νῆας . . ἔρχεαι; ( Il. 10.82).)
Δεν μπορεί να προσδιορίζει ένα άναρθρο ουσιαστικό που έχει εντελώς αόριστη αναφορά.


Μπορείς να βρεις στα αρχαία δεικτικό με άναρθρο ουσιαστικό μόνο:
1) όταν το ουσιαστικό ήταν κύριο όνομα, που έδειχνε  κάποιον με γνωστή ταυτότητα (με γνωστό όνομα) αλλά όχι με τόσο συγκεκριμένη αναφορά, γιατί ήταν πολλοί συνονόματοι (πχ ἐκεῖνος Θουκυδίδης)
2) όταν ήταν άναρθρο ουσιαστικό που αποκτούσε όμως συγκεκριμένη αναφορά μέσω ενός προσδιορισμού ( πχ κτητική αντωνυμία: πατὴρ σὸς οὗτος/ αριθμητικό: ταῦτα τρία ἔτη) ή μέσω μιας αναφορικής προσδιοριστικής πρότασης (ἐς γῆν ταύτην ....ἥντινα νῦν Σκύθαι νέμονται). Δηλαδή, αν θυμάσαι την κλίμακα οριστικότητας (definiteness scale), από non specific indefinite NP που είναι ως άναρθρο, μετατρέπεται με τον προσδιορισμό σε specific indefinite NP.

Και υπάρχει και μια άλλη, διαφορετική περίπτωση. Μπορεί να το βρεις -όχι συχνά- σε τραγωδίες, πιθανότατα ως ομηρικό κατάλοιπο (μια και την εποχή του Ομήρου το "ο-η-το" χρησιμοποιούνταν πιο πολύ ως δεικτική αντωνυμία και λιγότερο ως οριστικό άρθρο, οπότε ήταν αναμενόμενη η φράση "οὐχ ἑκὰς οὗτος ἀνήρ").

Δες γι' αυτά και στον Smyth 1176-1178
https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0007%3Apart%3D4%3Achapter%3D40%3Asection%3D82%3Asubsection%3D79


Στο κείμενό σου προφανώς δεν έχεις καμία τέτοια εξαίρεση. Άρα, το ουσιαστικό δεν μπορεί να συναφθεί με τη δεικτική αντωνυμία και είναι κατηγορούμενο.

[PDE ads]

[Sali]

Και υπάρχει και μια άλλη, διαφορετική περίπτωση. Μπορεί να το βρεις -όχι συχνά- σε τραγωδίες, πιθανότατα ως ομηρικό κατάλοιπο (μια και την εποχή του Ομήρου το "ο-η-το" χρησιμοποιούνταν πιο πολύ ως δεικτική αντωνυμία και λιγότερο ως οριστικό άρθρο, οπότε ήταν αναμενόμενη η φράση "οὐχ ἑκὰς οὗτος ἀνήρ").

Τα οὗτος ἀνὴρ και οὑτοσὶ ἀνὴρ τα βρίσκουμε και στον πλατωνικό Γοργία (467b1, 489b7, 505c3) με το δεικτικό να αναφέρεται σε παρόν πρόσωπο και να έχει υποτιμητική χροιά (Smyth 1178 e, Κυνν. σελ. 657 d). H παραπομπή του Smyth στον Δημοσθένη (18.243) δεν ισχύει, γιατί και στις δύο στερεότυπες εκδόσεις της Οξφόρδης το ουσιαστικό είναι έναρθρο, εφόσον δασύνεται από τον εκδότη (ἅνθρωπος οὑτοσί).

[apri]

Κοίτα, η υποτιμητική χροιά δεν προέκυπτε από την έλλειψη άρθρου, αλλά από το γεγονός ότι ο ομιλητής αναφερόταν με δεικτική αντωνυμία σε γνωστό πρόσωπο, δηλ ενώ ήταν ο συνομιλητής  του ή ενώ ήξερε το όνομα του. Και σήμερα ακόμα κάνουμε τέτοια χρήση (πχ Αυτόν τον άνθρωπο βρήκες να καλέσεις;).
Γι' αυτό και στα αρχαία ελληνικά μπορούσες να βρεις τέτοιες υποτιμητικές εκφράσεις με δεικτικό και άναρθρες και έναρθρες. Εκεί που ο Πλάτωνας έλεγε στον Γοργία "οὗτος ἀνὴρ"  υποτιμητικά, έλεγε στον Κρίτωνα (45a) πάλι υποτιμητικά "τούτους τοὺς συκοφάντας" (Δες στο LSJ που το αναφέρει, αλλά και στον Smyth  στο κεφάλαιο των δεικτικών αντωνυμιών, παρ.1254).

Η διαφορά της μιας έκφρασης από την άλλη ήταν ότι η άναρθρη εκδοχή ήταν πιο αρχαϊκή.
Αυτό το στοιχείο σε περίπτωση που ένας ομιλητής δεν πολυσυνήθιζε τους αρχαϊσμούς σίγουρα θα έδινε έναν επιπλέον τόνο ειρωνείας σε μια ήδη περιφρονητική έκφραση. Δεν ξέρω αν ο Πλάτωνας ανήκε σε αυτήν την κατηγορία, αλλά είναι πιθανό και να ήταν. Σε μια τραγωδία ήταν πιο πιθανό να ακούσεις έναν αρχαϊσμό σε σχέση με ένα πεζό κείμενο.

[Sali]

Κοίτα, η υποτιμητική χροιά δεν προέκυπτε από την έλλειψη άρθρου, αλλά από το γεγονός ότι ο ομιλητής αναφερόταν με δεικτική αντωνυμία σε γνωστό πρόσωπο, δηλ ενώ ήταν ο συνομιλητής  του ή ενώ ήξερε το όνομα του. Και σήμερα ακόμα κάνουμε τέτοια χρήση (πχ Αυτόν τον άνθρωπο βρήκες να καλέσεις;).
Γι' αυτό και στα αρχαία ελληνικά μπορούσες να βρεις τέτοιες υποτιμητικές εκφράσεις με δεικτικό και άναρθρες και έναρθρες. Εκεί που ο Πλάτωνας έλεγε στον Γοργία "οὗτος ἀνὴρ"  υποτιμητικά, έλεγε στον Κρίτωνα (45a) πάλι υποτιμητικά "τούτους τοὺς συκοφάντας" (Δες στο LSJ που το αναφέρει, αλλά και στον Smyth  στο κεφάλαιο των δεικτικών αντωνυμιών, παρ.1254).

Έτσι είναι, σίγουρα. Απλώς επισήμανα 3 χωρία στον Πλάτωνα όπου η υποτιμητική χροιά του δεικτικού απαντά με άναρθρα ουσιαστικά (άλλα δεν έχω εντοπίσει στην αττική πεζογραφία). Στον Λυσία όμως έχω βρει κάμποσα παραδείγματα της δεικτικής οὗτος με έναρθρα ουσιαστικά· ο Λυσίας αρέσκεται να χρησιμοποιεί έτσι την οὗτος, προκειμένου ο πελάτης του να υποτιμήσει τον αντίδικό του.

Ενδιαφέρον, επίσης, παρουσιάζουν μερικά χωρία με δεικτ. αντων. + άναρθρο ουσιαστ., στα οποία η δεικτ. αντωνυμία έχει μια έκδηλη τοπική σημασία, αλλά και σ' αυτά το ουσιαστ. ερμηνεύεται ως κατηγορούμενο: Θουκυδ. 1.51.2 νῆες ἐκεῖναι ἐπιπλέουσι, που θα μπορούσαμε να το μεταφράσουμε: "εκείνα εκεί τα πλοία πλέουν προς αυτούς". Ο Kruger αναλύει έτσι: ἐκεῖναι νῆες εἰσὶν αἳ ἐπιπλέουσι. Ο Marchant μεταφράζει το ἐκεῖναι με το yonder, και η μετάφραση του Perseus: "there were ships in sight ahead"· πρβλ. Ξενοφ. ΚΑ 4.7.5 οὐ γὰρ ὁρῶμεν εἰ μὴ ὀλίγους τούτους ἀνθρώπους = ...(ὁρῶμεν) τούτους (= αυτούς εκεί) ὀλίγους ὄντας ἀνθρώπους. Η μτφρ. του Perseus: "there is nothing we can see ... except a few men yonder". Στα χωρία αυτά φαίνεται να υπάρχει έντονη ζωηρότητα παρμένη από τον προφορικό λόγο και συνοδευόμενη, ίσως, από κίνηση του χεριού (= δείξη).

[PDE ads]

[apri]

Έτσι είναι, σίγουρα. Απλώς επισήμανα 3 χωρία στον Πλάτωνα όπου η υποτιμητική χροιά του δεικτικού απαντά με άναρθρα ουσιαστικά (άλλα δεν έχω εντοπίσει στην αττική πεζογραφία). Στον Λυσία όμως έχω βρει κάμποσα παραδείγματα της δεικτικής οὗτος με έναρθρα ουσιαστικά· ο Λυσίας αρέσκεται να χρησιμοποιεί έτσι την οὗτος, προκειμένου ο πελάτης του να υποτιμήσει τον αντίδικό του.

Ναι, και είναι ενδιαφέρον ότι μόνο στον Πλάτωνα, όπως λες, γίνεται αυτή η χρήση στην περίπτωση του πεζού λόγου.

Ενδιαφέρον, επίσης, παρουσιάζουν μερικά χωρία με δεικτ. αντων. + άναρθρο ουσιαστ., στα οποία η δεικτ. αντωνυμία έχει μια έκδηλη τοπική σημασία, αλλά και σ' αυτά το ουσιαστ. ερμηνεύεται ως κατηγορούμενο

Τοπική σημασία έχουν ούτως ή άλλως αυτές οι δεικτικές αντωνυμίες, γιατί έχουν τοπική δείξη. Κι αν μιλάμε για δείξη σε υλικό χώρο, τότε περιλαμβάνει και κίνηση χεριού. Το θέμα είναι γιατί δεν έχει άρθρο το ουσιαστικό που ακολουθεί. Γιατί σίγουρα δεν μιλάμε για συχνή περίπτωση, όπως ήταν οι άλλες που παρέθεσα πιο πάνω (με τον προσδιορισμό που περιόριζε την αναφορά του ουσιαστικού).

Το LSJ λέει ότι λειτουργούν περίπου ως τοπικά επιρρήματα (much like an Adv., in local sense). Το yonder και το ahead που επιλέγουν στη μετάφραση οι μελετητές που παραθέτεις, σ' αυτό το κλίμα κινούνται. Η ανάλυση του Kruger δεν θεωρώ ότι προκύπτει από την αρχική πρόταση. Μου φαίνεται ως μια τραβηγμένη προσπάθεια να βολέψει κάπως το άναρθρο ουσιαστικό (δεν είναι ίδια περίπτωση με το “οἶμαι ἐμὴν ταύτην πατρίδα εἶναι”).


Για εμένα, είναι σαφές ότι η δεικτική αντωνυμία προσδιορίζει τα ουσιαστικά. Δες αυτά τα δυο μαζί με ένα τρίτο παράδειγμα που αναφέρει το LSJ:

πολλὰ ὁρῶ ταῦτα πρόβατα (X. An. 3.5.9)
οὐ γὰρ ὁρῶμεν εἰ μὴ ὀλίγους τούτους ἀνθρώπους  (Ξενοφ. ΚΑ 4.7.5)
νῆες ἐκεῖναι ἐπιπλέουσι (Θουκυδ. 1.51.2)

Αν δεν είναι περιστασιακή χρήση της αρχαϊκότερης δομής (όπως λχ. εμείς σήμερα μπορεί να χρησιμοποιήσουμε μια λόγια έκφραση), τότε μία πιθανότητα μπορώ να σκεφτώ: να λείπει το άρθρο, γιατί τα ουσιαστικά δεν δηλώνουν κάτι που έχει προαναφερθεί στη συζήτηση ή είναι γενικώς γνωστό και στους δυο συνομιλητές, όπως συμβαίνει συνήθως.
Λχ τα πλοία στο τρίτο παράδειγμα μπορεί να είναι άγνωστα πλοία που δείχνει ξαφνικά κάποιος στον ορίζοντα.
Ή τους ανθρώπους στο δεύτερο παράδειγμα μπορεί να τους έχει δει μόνο ο ομιλητής μέχρι εκείνη τη στιγμή.
Και γι' αυτό η δεικτική αντωνυμία τους τοποθετεί απλά στον χώρο, χωρίς να συνδέονται αναφορικά με το υπόλοιπο κείμενο ή με τις εξωκειμενικές γνώσεις των ομιλητών.

Δύσκολο να μιλήσει κανείς με βεβαιότητα γι' αυτά, γιατί δεν φαίνεται να έχουν διασωθεί και πολλά παραδείγματα. Άρα, ό,τι και να συμβαίνει, κινείται στη σφαίρα της εξαίρεσης.

[Dwrina]

Ναι, είναι απαγορευτική, γιατί η δεικτική αντωνυμία έχει πάντα συγκεκριμένη αναφορά σε κάποιον/κάτι στον χώρο (φυσικό ή νοητικό).

Ωχ!  Χοντρό το λάθος που έκανα! Και δεν θα το συνειδητοποιούσα κιόλας (γιατί παρασύρθηκα από τη μετάφραση που μου ταίριαζε εμένα), αν μια μαθήτρια δεν μου έλεγε ότι στο σχολείο η καθηγήτρια αναγνώρισε  το ἀποφθέγματα ως κατηγορούμενο.

Σας ευχαριστώ πολύ!

[apri]

Στο συγκεκριμένο χωρίο είναι δύσκολο να έχουμε ακόμα και κάποια εξαίρεση σαν αυτές που αναφέρθηκαν πιο πάνω, γιατί το υποκείμενο του ρήματος αναφέρεται σε κάτι προαναφερθέν, τα λόγια του Σωκράτη, πριν πεθάνει. Το θεωρώ απίθανο να εκφράζεται με άναρθρο ουσιαστικό, εκτός αν το "ταυτα" έχει τη σημασία "τοιαύτα" (βλ LSJ σημ CIII).
Όμως, στέκει άνετα ως κατηγορούμενο (πρβλ και οἶμαι ἐμὴν ταύτην πατρίδα εἶναι). Γιατί να ψάχνουμε πιο περίεργη σύνταξη;

[Sali]

Μια και πιάσαμε και πάλι τα δεικτικά, θέλω να επαναφέρω για συζήτηση ένα πασίγνωστο θέμα που πάντοτε με προβλημάτιζε και δεν είμαι ακόμη βέβαιος ότι το έχω λύσει. Αναφέρομαι στον συντακτικό χαρακτηρισμό των δεικτικών αντωνυμιών ὅδε, οὗτος και ἐκεῖνος, όταν προσδιορίζουν έναρθρα ουσιαστικά.

Υπάρχουν θεωρητικά δύο απόψεις, ότι δηλαδή οι αντωνυμίες αυτές λειτουργούν ως (α) επιθετικός προσδιορισμός, και (β) ως κατηγορηματικός προσδιορισμός. Στην πράξη όμως, δηλαδή στα σχολεία και στα φροντιστήρια ποια άποψη επικρατεί; Τι λένε οι ενεργοί εκπαιδευτικοί στους μαθητές; Ή μήπως δεν παίρνουν θέση; Το σχολικό Συντακτικό πάντως δεν παίρνει θέση. Η Μπίλλα στα περί κατηγορηματικού προσδιορισμού (29) λέει ότι και άναρθες αντωνυμίες χρησιμοποιούνται ως κατηγορηματικοί προσδιορισμοί, όταν προσδιορίζουν έναρθρα ουσιαστικά, αλλά δεν διευκρινίζει ποιες αντωνυμίες· το ίδιο κάνει και στα περί επιθετικού προσδιορισμο, όταν λέει (28α) ότι μια αντωνυμία μπορεί να σταθεί ως επιθετικός προσδιορισμός, αλλά και πάλι δεν αναφέρεται σε συγκεκριμένες αντωνυμίες.

Τον προβληματισμό μου διήγειρε και πάλι η Γραμματική του Cambridge (The Cambridge Grammar of Classical Greek), η οποία κάνει σαφή διαχωρισμό ανάμεσα στους όρους predicative position και predicative function, κάτι που, αν δεν απατώμαι, κανένα Συντακτικό δεν έχει κάνει. Στην παράγραφο λοιπόν 29.27 (σελ. 352) λέει (για τις τρεις αυτές αντωνυμίες) ότι όταν προσδιορίζουν έναρθρα ουσιαστικά "stand in predicative position", και αμέσως μετά (Note 1) σημειώνει: "Predicative position is in this case not indicative of predicative function". Λίγο πριν (28.17, Note 1, σελ. 333) λέει επίσης για τις αντωνυμίες αυτές: "With these pronouns, 'predicative' position should again not be taken to imply predicative function". Για τον όρο predicative function μας παραπέμπει στο 28.12 (σελ. 332), όπου λέει κάτι με το οποίο νομίζω πως συμφωνούμε όλοι: "A modifier in predicative position is not used to identify the referent. Rather, adjectives and participles in predicative position say something about the condition the referentis in (cf. Engl. I drink my coffee black, They found the premises deserted).

Αυτό που καταλαβαίνει κανείς, νομίζω, απ' όλα αυτά είναι ότι οι αντωνυμίες αυτές βρίσκονται σε "κατηγορηματική θέση", μόνο και μόνο επειδή προσδιορίζουν έναρθρα ουσιαστικά· αλλά δεν επιτελούν "κατηγορηματική λειτουργία", δηλαδή δεν λειτουργούν ως κατηγορηματικοί προσδιορισμοί με τον τρόπο που λειτουργούν τα επίθετα (π.χ. ἀφείλκυσαν τὰς τριήρεις κενάς). Με άλλα λόγια, οι τρεις αυτές αντωνυμίες δεν εκφράζουν παροδική ιδιότητα, την οποία διαφοροποιούν από (ή αντιθέτουν με) άλλη ιδιότητα του ίδιου προσδιοριζόμενου όρου. Αλλά τότε πώς λειτουργούν; Αυτό δεν αναφέρεται στην εν λόγω Γραμματική, η οποία δεν μας λέει τίποτε για attributive function. Αλλά σύμφωνα με όσα γνωρίζουμε από άλλες πηγές, εικάζω ότι αφήνεται να εννοηθεί πως λειτουργούν ως επιθετικοί προσδιορισμοί, καθώς χαρακτηρίζουν συνολικά το προσδιοριζόμενο, το οποίο διαφοροποιούν από (ή αντιθέτουν με) άλλα όντα (πρόσωπα ή πράγματα), ακόμη κι αν αυτά δεν δηλώνονται αλλά εννοούνται.

Ποια είναι η δική σας γνώμη; Αξίζει τον κόπο να το ξανασυζητήσουμε;

[apri]

Τον προβληματισμό μου διήγειρε και πάλι η Γραμματική του Cambridge (The Cambridge Grammar of Classical Greek), η οποία κάνει σαφή διαχωρισμό ανάμεσα στους όρους predicative position και predicative function, κάτι που, αν δεν απατώμαι, κανένα Συντακτικό δεν έχει κάνει. Στην παράγραφο λοιπόν 29.27 (σελ. 352) λέει (για τις τρεις αυτές αντωνυμίες) ότι όταν προσδιορίζουν έναρθρα ουσιαστικά "stand in predicative position", και αμέσως μετά (Note 1) σημειώνει: "Predicative position is in this case not indicative of predicative function". Λίγο πριν (28.17, Note 1, σελ. 333) λέει επίσης για τις αντωνυμίες αυτές: "With these pronouns, 'predicative' position should again not be taken to imply predicative function". Για τον όρο predicative function μας παραπέμπει στο 28.12 (σελ. 332), όπου λέει κάτι με το οποίο νομίζω πως συμφωνούμε όλοι: "A modifier in predicative position is not used to identify the referent. Rather, adjectives and participles in predicative position say something about the condition the referentis in (cf. Engl. I drink my coffee black, They found the premises deserted).

Δεν είμαι σίγουρη ότι καταλαβαίνω τον διαχωρισμό που κάνει, οπότε θα σταθώ στα παραδείγματα.

Στις προτάσεις "I drink my coffee black" και "They found the premises deserted", τα επίθετα με όρους σύγχρονου συντακτικού είναι δευτερεύοντα κατηγορήματα (secondary predicates), δηλ κατηγορήματα που συνάπτονται με μη συνδετικά ρήματα και μεταφέρουν επιπλέον πληροφορίες σε σχέση με το κυρίως κατηγόρημα.
Συγκεκριμένα, το black είναι depictive adjunct, δηλ περιγραφικό (γιατί περιγράφει κατάσταση) προσάρτημα (γιατί δεν είναι απαραίτητο), ενώ το deserted είναι depictive complement, δηλ. περιγραφικό συμπλήρωμα.
Με πιο παραδοσιακούς όρους, μπορείς να πεις ότι το black είναι επιρρημ.κατηγ. τρόπου (με την έννοια της κατάστασης), ενώ το deserted κατηγορηματική μετοχή.

Σε κάθε περίπτωση μιλάμε για επίθετα που συνάπτονται στο ρήμα, αλλά αναφέρονται στο αντικείμενο.
Οι αντωνυμίες αντιθέτως λειτουργούν ως προσδιορισμοί του Υ ή του Α.
Μπορεί να εννοεί το ίδιο ή Γραμματική με τον διαχωρισμό predicative function- predicative position.

Με άλλα λόγια, οι τρεις αυτές αντωνυμίες δεν εκφράζουν παροδική ιδιότητα, την οποία διαφοροποιούν από (ή αντιθέτουν με) άλλη ιδιότητα του ίδιου προσδιοριζόμενου όρου. Αλλά τότε πώς λειτουργούν;

Όχι, αυτο δεν ισχύει. Οι συγκεκριμένες δεικτικές αντωνυμίες (ὅδε, οὗτος και ἐκεῖνος), επειδή εκφράζουν τοπική δείξη, σχετίζονται μόνο με τον χρόνο τέλεσης της πράξης.

Σου αντιγράφω από την Πραγματολογία της Μπέλλα (σ.54): " Βασική προτυπική λειτουργία των τοπικών δεικτικών αποτελεί ο εντοπισμός των οντοτήτων αναφοράς τους στον χώρο σε σχέση με τη θέση του ομιλητή κατά τη στιγμή της εκφώνησης".

Δες ενδεικτικά κι εδώ:
https://www.greek-language.gr/digitalResources/modern_greek/tools/lexica/glossology_edu/iframe.html?id=137&heading=1


Οι συγκεκριμένες αντωνυμίες, λοιπόν, δείχνουν κάτι/κάποιον σε σχέση με τον ομιλητή τη στιγμή της πράξης, τον τοποθετούν στον χώρο παροδικά. Γι' αυτό ακριβώς και βρίσκονται σε κατηγορηματική θέση, σε αντίθεση λχ με κάποια άλλη δεικτική αντωνυμία (τοιούτος, τοσαύτος) που αποδίδει μόνιμη ιδιότητα.

[Sali]

Μάλιστα. Έτσι όπως τα ερμηνεύεις τα πράγματα, βγαίνει νόημα: οι αντωνυμίες αυτές δεν λειτουργούν όπως τα άλλα επίθετα που εκφράζουν ιδιότητα ή κατάσταση και μπορούν να συνδεθούν με το ρήμα, αλλά προσδιορίζουν αποκλειστικά κάποιο έναρθρο ουσιαστικό και εκφράζουν παροδικότητα της δείξης στον χώρο (και στον χρόνο, έτσι;).

Παραμένει όμως το ερώτημά μου: σήμερα τι συνηθίζεται στα σχολεία και στα φροντιστήρια; Απευθύνομαι σε όλους τους εν ενεργεία εκπαιδευτικούς. Πώς χαρακτηρίζουν συντακτικώς αυτές τις αντωνυμίες;

[apri]

Μάλιστα. Έτσι όπως τα ερμηνεύεις τα πράγματα, βγαίνει νόημα: οι αντωνυμίες αυτές δεν λειτουργούν όπως τα άλλα επίθετα που εκφράζουν ιδιότητα ή κατάσταση και μπορούν να συνδεθούν με το ρήμα, αλλά προσδιορίζουν αποκλειστικά κάποιο έναρθρο ουσιαστικό και εκφράζουν παροδικότητα της δείξης στον χώρο (και στον χρόνο, έτσι;).

Εκφράζουν μια τοποθέτηση στον χώρο που ισχύει παροδικά, όσο διαρκεί το εκφώνημα.

Δηλαδή, αν πω "Μίλησα σ' αυτόν τον άνθρωπο", δείχνω κάποιον που είναι κοντά μου τη στιγμή που μιλάω. Δεν είναι καρφωμένος δίπλα μου γενικώς.
Άρα, είναι παροδική η ιδιότητα που του αποδίδω.

[Dwrina]

Παραμένει όμως το ερώτημά μου: σήμερα τι συνηθίζεται στα σχολεία και στα φροντιστήρια; Απευθύνομαι σε όλους τους εν ενεργεία εκπαιδευτικούς. Πώς χαρακτηρίζουν συντακτικώς αυτές τις αντωνυμίες;

Εγώ ακολουθώ το ψηφιακό βοήθημα και τις χαρακτηρίζω κατηγορηματικό.  Οι μαθητές μου όμως της α΄ Λυκείου (όπου το κείμενο είναι συγκεκριμένο και το διδάσκονται και στο σχολείο) μου λένε ότι τους τις χαρακτηρίζουν επιθετικό, και μάλιστα μια μαθήτρια το αναγνώρισε ως κατηγορηματικό, όπως το είχα πει εγώ, και της λέει η καθηγήτρια "ποιος στο είπε αυτό"; Ρώτησα και μαθητές της γ΄ Λυκείου και μου είπαν ότι νομίζουν πως τους τις αναγνωρίζουν ως επιθετικό. Μου φαίνεται ότι οι περισσότεροι καθηγητές στα σχολεία δεν γνωρίζουν καν τον προβληματισμό αυτό και το ότι κάποιοι τις θεωρούν κατηγορηματικό προσδιορισμό.

Ο Γρηγορόπουλος γράφει "Ορισμένοι θεωρούν κατηγορηματικό προσδιορισμό και τις άναρθρες δεικτικές αντωνυμίες οὗτος, ἐκεῖνος, ὅδε, και τις αόριστες ἑκάτερος, οὐδέτερος, μηδέτερος, ἀμφότεροι, ἕκαστος, που ορισμένες από αυτές πάντοτε (ἀμφότεροι, ἄμφω, ούδέτερος, μηδέτερος, ἀμφότεροι, ἕκαστος) και ορισμένες συχνά (οὗτος, ὅδε ἐκεῖνος, ἕκαστος) συντάσσονται με σύναρθρο ουσιαστικό. Αυτή η κατάταξη απορρέει από μορφολογικά δεδομένα. Από το γεγονός, δηλαδή, ότι αυτές οι αντωνυμίες συντάσσονται άναρθρες με έναρθρο ουσιαστικό, όπως ο κατηγορηματικός προσδιορισμός. Οι αντωνυμίες αυτές δεν έχουν διαφορετική σύνταξη (έναρθρες - άναρθρες ) και αντίστοιχη εννοιολογική διαφορά, ώστε να διακριθεί η επιθετική και κατηγορηματική λειτουργία τους, όπως με άλλες αντωνυμίες (πᾶς, ἅπας κλ.π). Για αυτό μπορεί να υπερισχύσει το μορφολογικό κριτήριο και να θεωρηθούν κατηγορηματικοί προσδιορισμοί. " Και παραπέμπει σε  Ασωνίτη - Αναγνωστόπουλο σελ. 38 και Γιαγκόπουλο σελ. 55.

Αυτό που υπογράμμισα μήπως σχετίζεται με αυτά που γράφει η Γραμματική του Cambridge;

Κατά τα άλλα, ο Γρηγορόπουλος εκτός από τις οὗτος, ἐκεῖνος, ὅδε αναφέρει και τις ἑκάτερος, οὐδέτερος, μηδέτερος, ἀμφότεροι,, οι οποίες, αν δεν κάνω λάθος, θεωρούνται πάντοτε κατηγορηματικοί προσδιορισμοί. Ή όχι;

Για την ἕκαστος όμως ποτέ δεν αποφάσισα αν με άναρθρο ουσιαστικό, π.χ. ἕκαστος ὁπλίτης, πρέπει να χαρακτηρίζεται επιθετικός, όπως έχω σημειώσει ότι λέει ο Ασωνίτης (αλλά δεν βρίσκω τώρα το Συντακτικό του), ή κατηγορηματικός. 

[apri]

Υπάρχει μια διαφορά.
Οι αόριστες αντωνυμίες που παραθέτεις (πας, έκαστος, αμφότερος, εκατερος κλπ) ήταν επίθετα που στην πορεία του χρόνου λειτούργησαν ως αντωνυμίες.
Αν δεις στην Γραμματική του Οικονόμου (όχι τη συνοπτική σχολική της έκδοση) το αναφέρει.

Αυτά τα επίθετα μπορούν να βρεθούν σε κατηγορηματική θέση, μπορεί και όχι.
Ας πούμε, όταν ο Οδυσσέας λέει ότι δεν έβρισκε τόπο να σταθεί στα δύο του πόδια (πόδεσσι ἀμφοτέροισι), προφανώς και λειτουργεί ως επιθετικός προσδιορισμός το επίθετο.
Αν όμως κάποιος έλεγε λχ "Αμφότεροι οι στρατηγοί επολέμουν", το "αμφότεροι" είναι σε κατηγορηματική θέση, γιατί είναι σαν να εννοείται το "όντες". Και είναι και μια παροδική ιδιότητα, γιατί δεν ήταν αμφότεροι σε όλες τις πράξεις τους.
Αυτή είναι η λογική και για τα απλά επίθετα που λειτουργούν ως κατηγορηματικοί προσδιορισμοί.
(Βλ και W.Goodwin §142.3 σελ 203
https://books.google.gr/books?id=uA4BAAAAYAAJ&pg=PA201&source=gbs_toc_r&cad=2#v=onepage&q&f=false)

Από την άλλη, οι δεικτικές αντωνυμίες "οὗτος, ἐκεῖνος, ὅδε" αφενός ήταν αντωνυμίες που λειτούργησαν στην πορεία και ως επίθετα, αφετέρου εξέφραζαν τοπική δείξη, που σχετίζεται πάντα με συγκεκριμένο εκφώνημα, όπως είπα και παραπάνω. Με αυτές ένας ομιλητής έδειχνε κάτι που ήταν κοντά ή μακριά του τη στιγμή που μιλούσε.
Οι συγκεκριμένες αντωνυμίες δηλαδή εκ φύσεως  εκφράζουν παροδική ιδιότητα, ανεξάρτητα αν ακολουθεί έναρθρο ή άναρθρο ουσιαστικό.
Αυτό είναι κάτι που τις διακρίνει σημασιολογικά από τους επιθετικούς προσδιορισμούς που δείχνουν μόνιμη ιδιότητα.

Τώρα, το αν βρίσκονταν και αυτές σε κατηγορηματική θέση λόγω εννοούμενης μετοχής του "ειμί", όπως οι άλλοι κατηγ.προσδιορισμοί, δεν είναι σίγουρο έτσι όπως προέκυψαν ιστορικά, αλλά δεν αποκλείεται κιόλας. Η μορφή που έχουν κατά κανόνα πάντως (αντωνυμία + έναρθρο ουσιαστικό) είναι ίδια.
Γι' αυτό πιστεύω ότι και ο Goodwin και ο Smyth (παρ.1171)  τις αναφέρουν στις λέξεις που έχουν predicative position.

[Dwrina]

Δίνεται η πρόταση ἐγὼ μὲν γὰρ ἡγοῦμαι τούτων ὑπαρξάντων τελέως τὴν πόλιν εὐδαιμονήσειν και ζητείται να μεταφερθεί σε πλάγιο λόγο με ρήμα εξάρτησης: Ἰσοκράτης ἔφη και με τους δύο δυνατούς τρόπους.

Και δίνονται απαντήσεις Ἰσοκράτης ἔφη ὅτι αὐτός μέν γάρ ἡγοῖτο τούτων ὑπαρξάντων τελέως τὴν πόλιν εὐδαιμονήσειν /  Ἰσοκράτης ἔφη αὐτός μέν γάρ ἡγεῖσθαι τούτων ὑπαρξάντων τελέως τὴν πόλιν εὐδαιμονήσειν.

Πρώτον, είναι σωστό να ζητείται με δύο τρόπους, αφού το φημὶ και το φάσκω συντάσσονται κανονικά μόνο με απαρέμφατο; Εγώ έχω πει στους μαθητές ότι σε εξάρτηση με αυτά τα ρήματα βάζουμε μόνο ειδικό απαρέμφατο. Έπρεπε να έχω πει και ειδική πρόταση; 

Δεύτερον, στην τροπή με απαρέμφατο το αὐτὸς είναι σωστό;  Γιατί νομίζω ότι το σωστό είναι  Ἰσοκράτης ἔφη ἑαυτὸν μέν γάρ ἡγεῖσθαι…
(έτσι θα το έκανα).