Μουσικά αφιερώματα

[apri]

Ιθάκην ευδείελον
[=στην ευδιάκριτη/ηλιόλουστη Ιθάκη]






«Και πρώτα τ' όνομά μου ας πω, κι εσείς να το γνωρίστε,
κι εγώ κατόπι, το σκληρό το χάρο σαν ξεφύγω,
να μείνω πάντα φίλος σας, κι ας κατοικώ μακριά σας.

Είμ' ο Οδυσσέας, του Λαέρτη ο γιος, που ξέρουν όλοι οι ανθρώποι
τους δόλους μου, κι η δόξα μου στον ουρανό ανεβαίνει.
Και κατοικώ στο λιόλουστο το Θιάκι,
που έχει απάνω το Νήριτο, τρανό βουνό που σείει αψηλά τα φύλλα,
κι ολόγυρα πολλά νησιά, το 'να κοντά 'ναι στ' άλλο,
η Σάμη και το Δουλιχιό, κι η Ζάκυνθο η δεντράτη.

Ετούτη χάμου απλώνεται στα πέλαγα της Δύσης,
τ' άλλα νησιά 'ναι ξέχωρα, στ' ανάβλεμμα του ήλιου.
Πέτρες γεμάτο, μα καλό λεβέντες για να βγάζει.

Άλλο απ' τη γης μου πιο γλυκό δεν ξέρω εγώ στον κόσμο.»


Ομήρου «Οδύσσεια», ραψ.ι' στ. 11-20.




https://www.youtube.com/watch?v=4pdVZon6AsU



John William Waterhouse “Ulysses and the Sirens” (1891),
National Gallery of Victoria - Melbourne, Australia





Αν ο Αχιλλέας εκπροσωπεί το ιδεώδες του σύντομου ένδοξου βίου,
ο Οδυσσέας είναι ίσως ο πρώτος ήρωας στην παγκόσμια ιστορία,
που εκφράζει τέτοια νοσταλγία
και τέτοιο πείσμα να επιστρέψει πάση θυσία στην ταυτότητά του και τις ρίζες του,
προκειμένου να δώσει νόημα στη ζωή του.


Ο Οδυσσέας ξενιτεύεται για δέκα χρόνια κατ’ επιλογή του στην Τροία
και για άλλα δέκα κατ’ επιλογήν των θεών σε άγνωστους κόσμους,
επικίνδυνους ή ελκυστικούς,
όπου ούτε ξέρει κανέναν ούτε τον ξέρει κανείς.
Σ’ αυτά τα τελευταία δέκα χρόνια είναι σχεδόν σαν να μην υπάρχει,
γίνεται κυριολεκτικά ο «Κανένας»,
όπως συστήνεται αρχικά στον Κύκλωπα Πολύφημο
ή όπως εμφανίζεται μεταμορφωμένος από τη θεά Αθηνά σε κουρελή ζητιάνο
με το που πατά το πόδι του στην Ιθάκη.

Μόνο που για τον Οδυσσέα αυτό δεν είναι ζωή.
Δεν τον ενδιαφέρει να ζει απλώς νικηφόρες περιπέτειες ή μια ζωή αυτάρκη και χαρισάμενη.
Κλείνει τα αυτιά του στις Σειρήνες,
αρνείται πεισματικά ακόμα και την αθανασία που του προσφέρει απελπισμένη η Καλυψώ.
Πρωτίστως, επιθυμεί την ελευθερία να χαράσσει ο ίδιος τη μοίρα του
περήφανος για την ταυτότητά του.
Γι’ αυτό και σπεύδει να συστηθεί στον Κύκλωπα φεύγοντας,
αναλαμβάνοντας το ρίσκο της αποκάλυψής του:
«Αν Κύκλωπα, κανείς θνητός στον κόσμο σε ρωτήσει
να μάθει την αγιάτρευτη την τύφλα του ματιού σου,
διηγήσου πως σε τύφλωσε ο καστροπολεμίτης Οδυσσέας, του Λαέρτη ο γιος,
απ’ το νησί το Θιάκι».


Σε όλο αυτό το μακρύ ταξίδι της επιστροφής,
ο Οδυσσέας, όπως είχε πει κάποτε ο Jean Pierre Vernant,
«προτιμάει να διακινδυνέψει το θάνατο,
με την προϋπόθεση ότι θα πεθάνει ως Οδυσσέας».
Με άλλα λόγια, θυμίζει το σολομό,
που κατά τη διάρκεια της ζωής του στη θάλασσα
επιλέγει με μεγάλες περιπέτειες και με κίνδυνο της ζωής του
να επιστρέψει στην κοίτη του ποταμού όπου γεννήθηκε,
καθώς έχει καταγραφεί στη μνήμη του ως σημείο αφετηρίας και αναφοράς.


Γιατί για τον Οδυσσέα η ζωή δεν έχει κανένα νόημα,
αν δεν αναγνωρίζεται από τους γύρω του
ως ο γιος, ο σύζυγος, ο πατέρας, ο πολυμήχανος βασιλιάς της Ιθάκης,
αν δεν έχει «δεσμούς» και «ρίζες» σε πρόσωπα και μέρη
αποτελώντας αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας τους.
Δεν θα μπορούσε ποτέ να ζει μονίμως ως «Κανένας»
που τριγυρνά «οπουδήποτε», όποιο κι αν ήταν το δέλεαρ.


Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, ότι ακόμα και το συζυγικό του κρεβάτι,
το κατασκευάζει πάνω στον κορμό μιας ελιάς,
ώστε να είναι ριζωμένο στο χώμα της πατρίδας του,
όπως κατά κάποιον τρόπο είναι και ο ίδιος.
Ούτε είναι τυχαίο ότι αυτήν ακριβώς την πληροφορία,
που εκφράζει τον πυρήνα του συστήματος αξιών του,
διαλέγει ο Όμηρος ως το τελικό σημάδι αναγνώρισής του από την Πηνελόπη.


Και είναι τέτοια η ευτυχία του «αναγνωρισμένου» πλέον Οδυσσέα,
ώστε η θεά Αθηνά διαστέλλει το παρόν,
καθυστερώντας με τον τρόπο της την έλευση του μέλλοντος,
προκειμένου να αναπληρωθεί ο χρόνος που χάθηκε στη ζωή του,
χωρίς να έχει απέναντί του μάτια,
στα οποία να καθρεφτίζεται το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον του:

«Κι η ροδοδάχτυλη Αυγή θα ‘βρισκε αυτούς να κλαίνε
αν άλλο δεν σοφίζονταν η Αθηνά Παλλάδα.
Τη Νύχτα αλάργα κράτησε στα πέρατα του κόσμου
και τη χρυσόθρονη Αυγή στου Ωκεανού την άκρη,
μηδ’ άφησε τα γρήγορα να ζέψει τ’ άλογά της
το Λάμπρο και το Φωτεινό, τα δυο της τα πουλάρια,
που της τραβούν τα’ αμάξι της και φως στον κόσμο φέρνουν.»

[PDE ads]

[apri]

Οι αγριόκυκνοι στο Κουλ







“Όμορφα τα δέντρα το φθινόπωρο, 
Ξερά τα μονοπάτια,
Κάτω απ’ του Οκτώβρη το λυκόφως, το νερό
Καθρεφτίζει έναν αρυτίδωτο ουρανό.
Και στης λίμνης τα χείλη, ανάμεσα σε πέτρες και νερά,
Πενήντα κύκνοι βρίσκονται και εννιά.



http://www.youtube.com/watch?v=mBrSBIwoRCo


 

Τα δεκαεννιά φθινόπωρα με ’φτάσαν
Από τότε που άρχισα να τους μετρώ
Και πριν καλά καλά το μέτρημα τελειώσω,
Είδα ξάφνου το βουερό τους το φτερό
Να τους σηκώνει σε μεγάλα δαχτυλίδια,
Λίγο πριν σκορπίσουν, ψηλά στον ουρανό.


Τα μάτια μου έχουν δει τα υπέροχα αυτά πλάσματα
Και έκτοτε η καρδιά μου είναι πικραμένη.
Όλα έχουν αλλάξει από κείνη τη φορά
Όταν στην όχθη, μέσα στο  λυκόφως, τους άκουσα.
Και ο χτύπος των φτερών τους ψηλά στον ουρανό,
Έκανε το βήμα μου στη γη πιο ελαφρό.


Ακούραστοι εραστές και ερωμένες
Παίζουν στα παγωμένα τα νερά,
Στο ήρεμο το ρέμα ή σκαρφαλώνουν ουρανούς
Οι καρδιές τους δεν γεράσαν,
το πάθος και η κατάκτηση μαζί τους ταξιδεύουν,
και στο ταξίδι τους, γλυκά τους προστατεύουν.


Μα τώρα τριγυρνούν στ’ ακίνητο νερό,
Με μυστήριο λουσμένοι κι ομορφιά
Σε ποια καλάμια ανάμεσα θα χτίσουν τις φωλιές τους;
Σε ποια όχθη, σε ποια κρήνη
και ποιων ανθρώπων θα ομορφαίνουν τη ματιά,
όταν ξυπνήσω μια μέρα και δω πως ’φύγαν ξαφνικά;”



Ουίλλιαμ Μπάτλερ Γέητς (1919)
[το ποίημα στο πρωτότυπο: http://www.poetryfoundation.org/poem/172060 ]







ΥΓ. Το ποίημα που διαβάσατε, γράφτηκε από τον Ιρλανδό ποιητή William Butler Yeats (1865–1939)
κατά την περίοδο που έμενε με τη φίλη του Lady Gregory στο σπίτι της στο Coole Park (σήμερα είναι εθνικό πάρκο).
Όλη η ποιητική συλλογή αφιερώθηκε στο γιο της, επισμηναγό Robert Gregory (1881–1918),
που σκοτώθηκε από φίλια πυρά κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Λέγεται πως ο Yeats εκείνη την περίοδο, ήταν μελαγχολικός και πικραμένος
λόγω κάποιας ερωτικής απογοήτευσης
αλλά και εξαιτίας της σκληρής καταστολής της ιρλανδικής (ανοργάνωτης) εξέγερσης ενάντια στους

[apri]

Παιδιά, της Ελλάδος παιδιά






«Θα ήταν καλύτερο, λέει η αλεπού,
να έρχεσαι κάθε μέρα την ίδια ώρα.
Αν έρχεσαι, για παράδειγμα, στις τέσσερις το απόγευμα,
εγώ θα αρχίσω από τις τρεις να είμαι ευτυχισμένη.
Όσο θα προχωράει η ώρα, τόσο πιο ευτυχισμένη θα αισθάνομαι.
Στις τέσσερις πια θα είμαι ταραγμένη και ανήσυχη, θα πληρώνω το κόστος της ευτυχίας.

Ενώ, όταν έρχεσαι όποτε τύχει,
δεν θα ξέρω ποιαν ώρα να φορέσει η καρδιά μου τα γιορτινά της.
ΕΙΝΑΙ ΑΝΑΓΚΑΙΟ ΤΟ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΟ.

– Τι θα πει τελετουργικό; ρωτάει ο μικρός πρίγκιπας.

– Είναι κάτι εντελώς πια ξεχασμένο, λέει η αλεπού.
Είναι αυτό που κάνει μια μέρα να διαφέρει από τις άλλες μέρες,
μιαν ώρα να διαφέρει από τις άλλες ώρες».


Απόσπασμα από το βιβλίο του Antoine de Saint-Exupery «Μικρός Πρίγκιπας» (1943)

[apri]

Πέτρα βουβή



http://www.youtube.com/watch?v=XHNjn328IIk



 
Κώστας Μπαλάφας (1920-2011)
Φωτογραφία τραβηγμένη κάπου στον ορεινό όγκο της Πίνδου






«Ὁ τόπος μας εἶναι κλειστός, ὅλο βουνὰ
ποὺ ἔχουν σκεπὴ τὸ χαμηλὸ οὐρανὸ μέρα καὶ νύχτα.
Δὲν ἔχουμε ποτάμια, δὲν ἔχουμε πηγάδια, δὲν ἔχουμε πηγές,
μονάχα λίγες στέρνες, ἄδειες κι᾿ αὐτές, ποὺ ἠχοῦν καὶ ποὺ τὶς προσκυνοῦμε.
Ἦχος στεκάμενος κούφιος, ἴδιος με τὴ μοναξιά μας
ἴδιος με τὴν ἀγάπη μας, ἴδιος με τὰ σώματά μας.

Μᾶς φαίνεται παράξενο ποὺ κάποτε μπορέσαμε νὰ χτίσουμε
τὰ σπίτια τὰ καλύβια καὶ τὶς στάνες μας.
Κι᾿ οἱ γάμοι μας, τὰ δροσερὰ στεφάνια καὶ τὰ δάχτυλα
γίνουνται αἰνίγματα ἀνεξήγητα γιὰ τὴ ψυχή μας.
Πῶς γεννήθηκαν, πῶς δυναμώσανε τὰ παιδιά μας;



Ὁ τόπος μας εἶναι κλειστός.
Τὸν κλείνουν οἱ δυὸ μαῦρες Συμπληγάδες.
Στὰ λιμάνια τὴν Κυριακὴ σὰν κατεβοῦμε ν᾿ ἀνασάνουμε
βλέπουμε νὰ φωτίζουνται στὸ ἡλιόγερμα
σπασμένα ξύλα ἀπὸ ταξίδια ποὺ δὲν τέλειωσαν,
σώματα ποὺ δὲν ξέρουν πιὰ πῶς ν᾿ ἀγαπήσουν.»

 

Γιώργος Σεφέρης, «Μυθιστόρημα» (1935)

[PDE ads]

[apri]

Sing, sing, sing







 
Ως πότε θα άντεχαν;
Ήταν ένας χορός μηχανικός και βασανιστικός δίχως τέλος,
ένας χορός εφιαλτικός μέχρι τελικής πτώσεως,
ένας συλλογικός χορός θανάτου,
που ξεπηδούσε μέσα από την αγωνία της ζωής.


https://www.youtube.com/watch?v=r2S1I_ien6A



Pieter Brueghel the Younger (1564–1638) “Dance at Molenbeek”
(βάσει προγενέστερου πίνακα του πατέρα του).
Απεικόνιση της χορευτικής μανίας, που εμφανίστηκε σε προσκυνητές στο δρόμο για το Molenbeek του

[apri]

Als I Lay on Yoolis Night
(=καθώς καθόμουν τη νύχτα του Yule)








«Έχουν να πουν πως, όταν ο καιρός πλησιάζει
που του Σωτήρα μας η γέννηση γιορτάζεται,
λαλεί τ’ ορνίθι της αυγής όλη τη νύχτα.
Και τότε, λεν, κανένα πνεύμα δεν γυρίζει:
άβλαβες είναι οι νύχτες, άστρο δε ζημιώνει, νεράιδα δεν κρατεί ούτε μάγισσα μαγεύει.
Τόσο ο καιρός είναι καλός και ευλογημένος».


William Shakespeare “Hamlet”, Act I, Scene 1
(Μτφ.

[apri]

Στα μάτια και στο πρόσωπο







«ἐὰν μὴ ἔλπηται, ἀνέλπιστον οὐκ ἐξευρήσει,
ἀνεξερεύνητον ἐὸν καὶ ἄπορον"

(=Αν δεν ελπίζεις, το ανέλπιστο δε θα το βρεις, γιατί είναι ανεξερεύνητο και απλησίαστο)


Ηράκλειτος (535 π.Χ-475 π.Χ)



https://www.youtube.com/watch?v=cd7qQ6e6Dd8


George Frederic Watts and assistants, “Hope” (1886), Tate National Gallery, London
Λέγεται πως αντίτυπο αυτού του πίνακα είχε στο κελί του στο Robben Island ο Nelson Mandela.
Κάποιοι κριτικοί είχαν πει ότι ο πίνακας θα έπρεπε μάλλον να λέγεται «Απελπισία».
Άλλοι πάλι λένε ότι παρουσιάζει την «ελπίδα μέσα στην απελπισία»,
το θάρρος του ανθρώπου να ελπίζει ότι μπορεί να ακούσει μουσική έστω από μια εναπομείνασα χορδή,
όταν όλα γύρω του έχουν χαθεί.
Άλλωστε, σύμφωνα με τον ίδιο τον Watts «Hope need not mean expectancy.»









«Ετούτ' είν' ύστερη νυχτιά• όλα τ' αστέρια βγάνει•
ολονυχτίς ανέβαινε η δέηση, το λιβάνι…

…Στά μάτια καί στο πρόσωπο φαίνοντ' οι στοχασμοί τους•
τους λέει μεγάλα και πολλά η τρίσβαθη ψυχή τους.
Αγάπη κι έρωτας καλού, τα σπλάχνα τους τινάζουν•
τα σπλάχνα τους κι η θάλασσα ποτέ δεν ησυχάζουν.

Γλυκειά κι ελεύθερ' η ψυχή σα νά 'τανε βγαλμένη,
κι υψώναν με χαμόγελο την όψη τη φθαρμένη.»



Διονυσίου Σολωμού «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι», σχεδίασμα

[apri]

Fly away home




https://www.youtube.com/watch?v=CPmrIpX30BA




 

«Ο Ζορμπάς έφτασε μ' ένα σάλτο στο προστατευτικό κιγκλίδωμα του καμπαναριού.
Από κάτω, τ' αυτοκίνητα έμοιαζαν σαν έντομα με μάτια αστραφτερά.
Ο άνθρωπος κρατούσε το γλάρο στην αγκαλιά του.

"Όχι! φοβάμαι! Ζορμπά! Ζορμπά!" έκρωζε η Καλότυχη,
τσιμπώντας τα χέρια του ανθρώπου.
"Περίμενε" νιαούρισε ο Ζορμπάς. "Ασ' την πάνω στο κάγκελο".
"Δεν είχα στο νου μου να την πετάξω" είπε ο άνθρωπος.

«Θα πετάξεις, Καλότυχη», νιαούρισε ο Ζορμπάς.
"Πάρε μια βαθιά εισπνοή. Μύρισε τη βροχή. Η βροχή είναι νερό.
Στη ζωή σου θα συναντήσεις πολλούς λόγους, για να είσαι ευτυχισμένη.
Ένας από αυτούς λέγεται νερό,
ένας άλλος, άνεμος
κι ένας άλλος, ήλιος.
Κι αυτός ο ήλιος εμφανίζεται πάντα σαν αντιστάθμισμα μετά τη βροχή.
Μύρισε τη βροχή. Άνοιξε τα φτερά".


Η γλαροπούλα άπλωσε τις φτερούγες της.
Οι προβολείς την έλουζαν στο φως, κι η βροχή τής έλουζε με πέρλες τα φτερά.
Ο άνθρωπος κι ο γάτος την είδαν να υψώνει το κεφάλι με τα μάτια κλειστά….


……..Τώρα θα πετάξεις" νιαούρισε ο Ζορμπάς. "Όλος ο ουρανός θα'ναι δικός σου".
"Δε θα σε ξεχάσω ποτέ....
"Πέτα! "νιαούρισε ο Ζορμπάς….
"Πετάω, Ζορμπά! Μπορώ και πετάω!"
έκρωξε τρισευτυχισμένη από την απεραντοσύνη του γκρίζου ουρανού.

Ο άνθρωπος χάιδεψε το σβέρκο του γάτου.
"Εντάξει, γάτε. Τα καταφέραμε" είπε αναστενάζοντας.
"Ναι" νιαούρισε ο Ζορμπάς. " Στο χείλος του γκρεμού κατάλαβα το πιο σημαντικό".
"Α, ναι; Και τί είναι πιο σημαντικό;" ρώτησε ο άνθρωπος.
"Πετάει μόνο αυτός που τολμάει να πετάξει" νιαούρισε ο Ζορμπάς."




Αποσπάσματα από το παραμύθι του Luis Sepúlveda
«Η ιστορία του γάτου που έμαθε σ' ένα γλάρο να πετάει» (1996)









ΥΓ.  Πριν από δέκα περίπου χρόνια, ο Χιλιανός συγγραφέας Luis Sepulveda
πήγε για πρώτη φορά στην Κρήτη.
Το πρώτο πράγμα που έκανε ήταν να επισκεφθεί συγκινημένος τον τάφο του Καζαντζάκη.
Το 1996 είχε εμπνευστεί ένα παραμύθι με ήρωα τον πελώριο μαύρο γάτο Ζορμπά
και τη μικρή γλαροπούλα Καλότυχη, την οποία «υιοθετεί» σε μια κρίσιμη στιγμή.

Η ιστορία ξεκινούσε ως εξής:
Η Κενγκά, μια γλαροπούλα που μεταναστεύει για τη

[Landau]

Ήξερα ότι ο Σεπούλβεδα είχε εμπνευστεί το μυθιστόρημά του (το οποίο είναι καταπληκτικό!) από το γάτο του, που τον έλεγαν Ζορμπά, αλλά δεν ήξερα ότι το εμπνεύστηκε από το ταξίδι του στην Κρήτη.
Μια ακόμα ωραία ιστορία που μας παρουσιάζει η apri 

[apri]

Επειδή με έβαλες σε σκέψεις, τσέκαρα την ημερομηνία έκδοσής του στο πρωτότυπο και, απ' ό,τι φαίνεται, εκδόθηκε πριν από το ταξίδι και τη διαμονή στην Κρήτη. Θα κάνω τη σχετική διόρθωση.
Πάντως, η πηγή έμπνευσης ήταν  όντως ο Ζορμπάς του Καζαντζάκη και για το όνομα του γάτου του και για το γάτο του παραμυθιού.
Πιθανότατα τον έλκυε ο αντισυμβατικός χαρακτήρας του ήρωα.

[συννεφούλα]

Ο Ντιμίτρι Σοστακόβιτς είναι ένας από τους σημαντικότερους κλασικούς συνθέτες του 20ου αιώνα. 
Η ζωή του σημαδεύτηκε από μια σύνθετη και αντιφατική σχέση με το σοβιετικό καθεστώς, το οποίο δυο φορές αποκήρυξε τη μουσική του, το 1936 και το 1948, και κατά καιρούς απαγόρευε έργα του. Ταυτόχρονα, υπήρξε ο δημοφιλέστερος Σοβιετικός συνθέτης της γενιάς του.Συχνά η μουσική του περιέχει οξείες αντιθέσεις και έντονο το στοιχείο του γκροτέσκου. To έργo του περιλαμβάνει συμφωνίες, όπερες, κοντσέρτα και πολλή κινηματογραφική μουσική.
Το συγκεκριμένο κομμάτι προτιμήθηκε για τη μουσική επένδυση των ταινιών "Μάτια ερμητικά κλειστά" του Κιούμπρικ καθώς και "Νymphomaniac" του Λαρς φον Τριερ.

Σουίτα για ορχήστρα Τζαζ αρ. 2 (1938) (Στο έργο αυτό περιέχεται ένα από τα πιο γνωστά κομμάτια, το λεγόμενο

[apri]

Et misericordia eius
(=και το έλεος αυτού)







«καὶ τὸ ἔλεος αὐτοῦ
εἰς γενεὰς γενεῶν τοῖς φοβουμένοις αὐτόν»


Κατά Λουκάν Ευαγγέλιον (κεφ. Α’, στιχ. 50)


https://www.youtube.com/watch?v=bV7EpcdVheE


Michelangelo Merisi da Caravaggio “Le Sette Opere di Misericordia,” (1606-1607),
Pio Monte della Misericordia, Napoli





Το 1606 ο Caravaggio βρίσκεται κυνηγημένος στη Νάπολη,
λόγω του φονικού που είχε διαπράξει στη Ρώμη.
(περισσότερες λεπτομέρειες βλ. αφιέρωμα Caravaggio: http://www.pde.gr/index.php?topic=27420.112  ).

Εκεί, ενώ ζητά επίμονα έλεος από Θεό και ανθρώπους,
δέχεται συμπτωματικά (!) μια παραγγελία
από το φιλανθρωπικό ίδρυμα «Πιο Μόντε του Ελέους»,
προκειμένου να διακοσμηθεί ένα από τα ιερά του.
Θέμα του πίνακα πρέπει να είναι οι πράξεις ελεημοσύνης,
που συνιστούν το έργο του ιδρύματος.


Φιλοτεχνεί, λοιπόν, τον παραπάνω αριστουργηματικό πίνακα,
στον οποίο απεικονίζει ένα φτωχικό σοκάκι, βυθισμένο στο σκοτάδι της απελπισίας,
όπου εκτυλίσσονται αξιομνημόνευτες –καθημερινές ή ιστορικές- πράξεις ελεημοσύνης,
που έχουν καταγραφεί στη συνείδηση των λαών της Μεσογείου:

-Αριστερά, ένας νεαρός αξιωματικός του ρωμαϊκού στρατού (Άγιος Μαρτίνος ο Ελεήμων),
που φορά καπέλο με φτερό,
κόβει το στρατιωτικό του μανδύα στα δυο, για να ντύσει ένα γυμνό ζητιάνο.

-Δίπλα του, ένας προσκυνητής που φορά καπέλο με καρφιτσωμένη αχιβάδα,
(όπως απαιτεί η μακραίωνη παράδοση του προσκυνήματος
στον καθεδρικό ναό του Απόστολου Ιακώβου της Κομποστέλα στη

[apri]

Να ‘ταν η άνοιξη σπαθί






"Να `ταν η άνοιξη σπαθί στση νιότη μας το χέρι
στο χρόνο και το θάνατο να στήναμε καρτέρι"

Mήτσος Σταυρακάκης



https://www.youtube.com/watch?v=Puu25H7lLdY


Franz Stuck «Angel with the Flaming Sword» (1889), Museum Villa Stuck, Munich



 

“Και τι σας έκαμεν αυτό τ᾿ όνομα των Ελλήνων εσάς των γενναίων αντρών της Ευρώπης,
εσάς των προκομμένων, εσάς των πλούσιων;
Όλοι οι προκομμένοι άντρες των παλαιών Ελλήνων,
οι γοναίγοι όλης της ανθρωπότης,
ο Λυκούργος, ο Πλάτων, ο Σωκράτης, ο Αριστείδης,
ο Θεμιστοκλής, ο Λεωνίδας, ο Θρασύβουλος, ο Δημοστένης
 και οι επίλοιποι πατέρες γενικώς της ανθρωπότης
κοπιάζαν και βασανίζονταν νύχτα και ημέρα μ᾿ αρετή,
με ᾿λικρίνειαν, με καθαρόν ενθουσιασμόν
να φωτίσουνε την ανθρωπότη
και να την αναστήσουν να ᾿χη αρετή και φώτα, γενναιότητα και πατριωτισμόν.


Όλοι αυτείνοι οι μεγάλοι άντρες του κόσμου
κατοικούνε τόσους αιώνες εις τον Άδη σ’ έναν τόπον σκοτεινόν
και κλαίνε και βασανίζονται
δια τα πολλά δεινά οπού τραβάγει η δυστυχισμένη μερική πατρίδα τους.
Χάνοντας αυτείνοι, εχάθη και η πατρίδα τους η Ελλάς, έσβυσε τ᾿ όνομά της.

Αυτείνοι δεν τήραγαν να θησαυρίσουνε μάταια και προσωρινά,
τήραγαν να φωτίσουν τον κόσμο με φώτα παντοτινά.
Έντυναν τους ανθρώπους αρετή, τους γύμνωναν από την κακή διαγωγή
και τοιούτως θεωρούσαν γενικώς την ανθρωπότη
και γένονταν δάσκαλοι της αλήθειας.



Κάνουν και οι μαθηταί τους οι Ευρωπαίοι την ανταμοιβή εις τους απογόνους εμάς
γύμναση της κακίας και παραλυσίας.
Τέτοι᾿ αρετή έχουν, τέτοια φώτα μας δίνουν.
….Κι᾿ όλοι οι τίμιοι Έλληνες δεν θέλει κανένας ούτε να σας ακούση, ούτε να σας ιδή,
ότι μας φαρμάκωσε η κακία σας,
όχι των φιλανθρώπων υπηκόγωνέ σας, εσάς των ανθρωποφάγων,
οπ᾿ ούλο ζωντανούς τρώτε τους ανθρώπους
και ᾿περασπίζεστε τους άτιμους και παραλυμένους
και καταντήσετε την κοινωνία παραλυσία.

….Κ᾿ εδώ οι δίκαιοι βασιλείς, οι αληθινοί φιλόσοφοι είναι ντυμένοι λαμπρά
και οι άδικοι, γυμνοί από τον Θεόν, τον δίκαιον βασιλέα του παντός,
οργισμένοι κι από τους ανθρώπους κι αναθεματισμένοι.
Ότι όποιον αδικάς τιμή, ζωή και λευτεριά
και δεν τον αφίνεις σ’ την προσωρινή ζωή να ζήση ως άνθρωπος,
αυτός σ᾿ αναθεματάγει, δεν σε συχωράγει.



….Εσύ, Κύριε, θ᾿ αναστήσης τους πεθαμένους Έλληνες,
τους απογόνους αυτεινών των περίφημων ανθρώπων,
οπού στόλισαν την ανθρωπότη μ᾿ αρετή...”




Αποσπάσματα από τα «Απομνημονεύματα» του Στρατηγού Ι. Μακρυγιάννη
[ http://users.uoa.gr/~nektar/history/tributes/makriyannis/makriyannis_memoirs_selections.htm  ]

[apri]

Ο Χάρος με τους αποθαμένους






“Of all the peoples
the Greeks have dreamt the dreams of life best”


Johann Wolfgang Goethe (1749-1832)



Απεικόνιση του Χάρου που αρπάζει ανθρώπινες ψυχές από τη Γερμανίδα ζωγράφο Luise Duttenhofer (1824)
βάσει της μετάφρασης από τον Goethe του δημοτικού τραγουδιού "Ο Χάρος με τους αποθαμένους»
 



Το 1815 συζητώντας ο Γκαίτε με κάποιους λογίους, έλεγε:
«Οι εικόνες του ελληνικού δημοτικού τραγουδιού είναι εκπληκτικές.
Φανταστείτε να βάζει δυο βουνά να μαλώνουν μεταξύ τους.
Φανταστείτε έναν αετό να μιλάει με το κομμένο κεφάλι του κλέφτη.
Φανταστείτε ένας κλέφτης να λέει να του κόψουν το κεφάλι, για να μην το πάρουν οι Τούρκοι,
αλλά και να μην το πουν στην αρραβωνιαστικιά του.

Αλλά σας αφήνω τελευταίο το κορυφαίο τραγούδι…»


Και τους διάβασε σε δική του μετάφραση το ελληνικό παραδοσιακό μοιρολόι
«Ο Χάρος με τους αποθαμένους»:

Γιατί 'ναι μαύρα τα βουνά και στέκουν βουρκωμένα;
Μην άνεμος τα πολεμά; Μήνα βροχή τα δέρνει;
Ούδ' άνεμος τα πολεμά κι ουδέ βροχή τα δέρνει.
Μόνο διαβαίνει ο Χάροντας καβάλα στ' άλογό του.
Σέρνει τους νιους από μπροστά, τους γέροντες κατόπι,
τα τρυφερά παιδόπουλα στη σέλλα αραδιασμένα.

Παρακαλούν οι γέροντες, οι νέοι γονατίζουν
και τα μικρά παιδόπουλα με χέρια σταυρωμένα:

«Κόνεψε, Χάρο, σε χωριό, κόνεψε καν σε βρύση,
να πιουν οι γέροντες νερό κι οι νιοι να λιθαρίσουν
και τα μικρά παιδόπουλα να μάσουνε λουλούδια».

«Όχι, χωριά δεν θέλω εγώ, σε βρύσες δεν κονεύω,
έρχονται οι μάνες για νερό, γνωρίζουν τα παιδιά τους,
γνωρίζονται τ' αντρόγυνα και χωρισμό δεν έχουν.»




Στην αρχαιότητα φαντάζονταν πως ο καμπούρης βαρκάρης Χάρων
παραλάμβανε τις ψυχές από τον ψυχοπομπό Ερμή
και τις μετέφερε από τη μια όχθη του ποταμού Αχέροντα στην άλλη, έναντι οβολού
(με εξαίρεση τον κυνικό φιλόσοφο Μένιππο ο οποίος, όπως διηγείται ο Λουκιανός,
αρνήθηκε πεισματικά να πληρώσει το χρέος του προς το Χάροντα
με τη μνημειώδη ένσταση "ουκ αν λάβοις παρά του μη έχοντος").


Στο δημοτικό τραγούδι η μορφή του Χάροντα διατηρείται, αλλά κάπως διαφοροποιημένη,
καθώς έχει εξελιχθεί στο μαύρο καβαλάρη Χάρο,
που αρπάζει ο ίδιος τις ψυχές αδίστακτα, ακόμα και πρόωρα.
Όμως, η επιλογή της χρήσης αλόγου δεν είναι διόλου τυχαία,
αλλά πιστή στο πνεύμα των αρχαίων δοξασιών.
Σύμφωνα με τον Jean-Pierre Vernant, στην αρχαία παράδοση
«Το άλογο με τη συμπεριφορά του και τους χαρακτηριστικούς του ήχους,
μπορεί να δηλώνει την ανησυχητική παρουσία κάποιας καταχθόνιας δύναμης,
που παρουσιάζεται με τη μορφή ζώου.
Στη νευρικότητά του, στην τάση του να αφηνιάζει ξαφνικά υπό το κράτος κάποιου αιφνίδιου φόβου…
…στις εκρήξεις παραφοράς και αγριότητάς του…στο αναρίγισμα και στο άφρισμά του,
θα πρέπει να προσθέσουμε το χλιμίντρισμα,
τον πάταγο που κάνουν οι οπλές του όταν χτυπούν τη γη,
το υπόκωφο τρίξιμο των δοντιών
και τέλος, τον απαίσιο θόρυβο του χαλκού ανάμεσα στα δόντια,
που προκαλεί τον τρόμο απειλώντας με θάνατο.»



Κι όμως, αυτός ο αδυσώπητος Χάρος,
ο οποίος έρχεται από τα βάθη της αρχαίας παράδοσης
και νικά ανήθικα με «χωσιά» (=ενέδρα) ακόμα και το Διγενή Ακρίτα,
όταν τολμά να «χαροπαλέψει» στα μαρμαρένια αλώνια,
στο συγκεκριμένο μοιρολόι μοιάζει να φοβάται:

Φοβάται μην ηττηθεί από τη δύναμη της αγάπης
των μανάδων και των αντρόγυνων, εφόσον ξανασυναντηθούν,
όπως παραλίγο να νικηθεί κάποτε, όταν ο Ορφέας επρόκειτο να επαναφέρει στη ζωή
την αγαπημένη του Ευρυδίκη,
όπως νικήθηκε τελικά από την προσωποποίηση της αγάπης (τον Ιησού) στη χριστιανική παράδοση
και σαν να γνωρίζει αυτό που σοφά είχε παρατηρήσει παλιότερα ο Σολομών:

«… κραταιὰ ὡς θάνατος ἀγάπη,
σκληρὸς ὡς ᾅδης ζῆλος·
περίπτερα αὐτῆς περίπτερα πυρός, φλόγες αὐτῆς·
ὕδωρ πολὺ οὐ δυνήσεται σβέσαι τὴν ἀγάπην,
καὶ ποταμοὶ οὐ συγκλύσουσιν αὐτήν.»

Άσμα Ασμάτων (8, 6-7)


[=…δυνατή η αγάπη σαν το θάνατο
και σκληρός ο πόθος σαν τον άδη·
οι σπίθες της είναι σπίθες της φωτιάς,
φλόγα του Θεού.
Νερά, ποτάμια δεν μπορούν
να σβήσουν την αγάπη.

ελεύθερη μετάφραση: Γιώργος Σεφέρης]




Και έτσι, τόσο απλά, μέσα σε λίγους στίχους ενός μοιρολογιού
ο λαϊκός ποιητής συμπυκνώνει την ελληνική οπτική απέναντι στο θάνατο,
τη βαθύτατη αγάπη για τη ζωή
και την αδιάλειπτη πίστη στη δυνατότητα υπερνίκησης του Κακού
τα τελευταία δυόμισι χιλιάδες χρόνια…




Ακούστε το μοιρολόι:
στη ριζίτικη εκδοχή: https://www.youtube.com/watch?v=7CCYb-Uq_NY

στην ηπειρώτικη εκδοχή: https://www.youtube.com/watch?v=p8zNK0ypbt0





ΥΓ. Στα αρχαία ελληνικά η λέξη «χάρων» χρησιμοποιούνταν από τους ποιητές
αντί της λέξης «χαρ-οπός» (απ’ όπου το ελληνιστικό «χαρωπός»),
δηλώνοντας κυρίως αυτόν που είχε μάτια απαστράπτοντα
(πιθανότατα από την άγρια χαρά του αφανισμού, της απόλυτης νίκης)
όπως τα αρπακτικά ζώα (π.χ λιοντάρι, αετός)
αλλά και ο πορθμέας του Άδη,
ο οποίος ως εκ τούτου έμεινε γνωστός στη λαϊκή συνείδηση ως «Χάρων»
και διασώθηκε στους νεότερους χρόνους ως «Χάρος».

Παρεμπιπτόντως, το αρχαίο επίθετο «χαροπός»
απέκτησε κάποια στιγμή και την πρόσθετη σημασία «αυτός που έχει μάτια γκριζογάλανου χρώματος»
(ίσως γιατί έτσι περίπου μοιάζουν τα  αγρίως αποστράπτοντα μάτια).
Ο Πλούταρχος λ.χ μιλά για «τῇ χαροπότητι τῶν ὀμμάτων» των γερμανικών φύλων 
(«