PDE - Η κοινότητα των εκπαιδευτικών

Πολύ φοβάμαι, apri, ότι οι εισηγητές δεν εξέλαβαν το αὐτὸς ως επίθετο ομοιόπτωτο προς το εννοούμενο υποκ. του απαρ. (ως κατηγ. προσδιορ.) αλλά ως αντωνυμία γ΄προσώπου σε θέση υποκ. του απαρ. χωρίς να αιτιολογούν την πτώση του - και αυτό βέβαια είναι μέγα λάθος.

Κατά τη γνώμη μου, η μετατροπή που έκανε η Dwrina είναι η μόνη σωστή, γιατί με αυτόν τον τρόπο εκφράζεται η εμφατική δήλωση του υποκ. του απαρεμφάτου στο γ΄πρόσωπο ενικού αριθμού (τα ἑ/ἓ είναι σπανιότατα) στη θέση του εμφατικού ἐγὼ του ευθέος λόγου· στον πληθυντικό έχουμε τα σφεῖς και σφᾶς στη θέση του εμφατικού ἡμεῖς του ευθέος λόγου.

Αν στον πλάγιο λόγο υπάρχει ήδη το αὐτός, πρέπει να το θεωρούμε απαραίτητο και στον ευθύ λόγο, προς δήλωση ιδιαίτερης έμφασης, χωρίς να δηλώνεται το ίδιο το υποκείμενο. Επομένως, στο Κλέων οὐκ ἔφη αὐτὸς ἀλλ᾽ ἐκεῖνον στρατηγεῖν, ο ευθύς λόγος είναι: οὐκ αὐτὸς (στρατηγῶ), ἀλλ’ ἐκεῖνος στρατηγεῖ. Ομοίως κι εδώ: Θουκυδ. 1.72.2 προσελθόντες οὖν (οἱ Ἀθηναῖοι) τοῖς Λακεδαιμονίοις ἔφασαν βούλεσθαι καὶ αὐτοὶ ἐς τὸ πλῆθος αὐτῶν εἰπεῖν, ο ευθύς λόγος είναι: βουλόμεθα καὶ αὐτοὶ ἐς τὸ πλῆθος ὑμῶν εἰπεῖν. Αν εδώ στον ευθύ λόγο είχαμε βουλόμεθα καὶ ἡμεῖς, στον πλάγιο λόγο, κατά τη συνήθεια του Θουκυδίδη, θα είχαμε: βούλεσθαι καὶ σφεῖς.

Θα ήθελα να κάνω δύο ακόμη παρατηρήσεις σχετικά με τη μετατροπή αυτή:

1. Οι πιθανότητες να συντάσσεται το φημὶ με ειδική πρόταση είναι πραγματικά ελάχιστες· επομένως, ναι μεν στην εκφώνηση δεν υπάρχει αντικειμενικά λάθος, αλλά οι εισηγητές όφειλαν να είναι προσεκτικότεροι, έτσι ώστε είτε με το ἔφη να ζητήσουν μόνο απαρέμφατο, είτε, αν ήθελαν και τους δύο τρόπους, να δώσουν ως ρ. εξάρτησης το εἶπε.

2. Το γὰρ στον πλάγιο λόγο δεν χρειάζεται, αφού δεν έχει κανέναν λειτουργικό ρόλο, σε αντίθεση με την παρουσία του στον ευθύ λόγο, όπου συνδέει την περίοδο στην οποία ανήκει με την προηγούμενη.

Μια και πιάσαμε και πάλι τα δεικτικά, θέλω να επαναφέρω για συζήτηση ένα πασίγνωστο θέμα που πάντοτε με προβλημάτιζε και δεν είμαι ακόμη βέβαιος ότι το έχω λύσει. Αναφέρομαι στον συντακτικό χαρακτηρισμό των δεικτικών αντωνυμιών ὅδε, οὗτος και ἐκεῖνος, όταν προσδιορίζουν έναρθρα ουσιαστικά.

Υπάρχουν θεωρητικά δύο απόψεις, ότι δηλαδή οι αντωνυμίες αυτές λειτουργούν ως (α) επιθετικός προσδιορισμός, και (β) ως κατηγορηματικός προσδιορισμός. Στην πράξη όμως, δηλαδή στα σχολεία και στα φροντιστήρια ποια άποψη επικρατεί; Τι λένε οι ενεργοί εκπαιδευτικοί στους μαθητές; Ή μήπως δεν παίρνουν θέση; Το σχολικό Συντακτικό πάντως δεν παίρνει θέση. Η Μπίλλα στα περί κατηγορηματικού προσδιορισμού (29) λέει ότι και άναρθες αντωνυμίες χρησιμοποιούνται ως κατηγορηματικοί προσδιορισμοί, όταν προσδιορίζουν έναρθρα ουσιαστικά, αλλά δεν διευκρινίζει ποιες αντωνυμίες· το ίδιο κάνει και στα περί επιθετικού προσδιορισμο, όταν λέει (28α) ότι μια αντωνυμία μπορεί να σταθεί ως επιθετικός προσδιορισμός, αλλά και πάλι δεν αναφέρεται σε συγκεκριμένες αντωνυμίες.

Τον προβληματισμό μου διήγειρε και πάλι η Γραμματική του Cambridge (The Cambridge Grammar of Classical Greek), η οποία κάνει σαφή διαχωρισμό ανάμεσα στους όρους predicative position και predicative function, κάτι που, αν δεν απατώμαι, κανένα Συντακτικό δεν έχει κάνει. Στην παράγραφο λοιπόν 29.27 (σελ. 352) λέει (για τις τρεις αυτές αντωνυμίες) ότι όταν προσδιορίζουν έναρθρα ουσιαστικά "stand in predicative position", και αμέσως μετά (Note 1) σημειώνει: "Predicative position is in this case not indicative of predicative function". Λίγο πριν (28.17, Note 1, σελ. 333) λέει επίσης για τις αντωνυμίες αυτές: "With these pronouns, 'predicative' position should again not be taken to imply predicative function". Για τον όρο predicative function μας παραπέμπει στο 28.12 (σελ. 332), όπου λέει κάτι με το οποίο νομίζω πως συμφωνούμε όλοι: "A modifier in predicative position is not used to identify the referent. Rather, adjectives and participles in predicative position say something about the condition the referentis in (cf. Engl. I drink my coffee black, They found the premises deserted).

Αυτό που καταλαβαίνει κανείς, νομίζω, απ' όλα αυτά είναι ότι οι αντωνυμίες αυτές βρίσκονται σε "κατηγορηματική θέση", μόνο και μόνο επειδή προσδιορίζουν έναρθρα ουσιαστικά· αλλά δεν επιτελούν "κατηγορηματική λειτουργία", δηλαδή δεν λειτουργούν ως κατηγορηματικοί προσδιορισμοί με τον τρόπο που λειτουργούν τα επίθετα (π.χ. ἀφείλκυσαν τὰς τριήρεις κενάς). Με άλλα λόγια, οι τρεις αυτές αντωνυμίες δεν εκφράζουν παροδική ιδιότητα, την οποία διαφοροποιούν από (ή αντιθέτουν με) άλλη ιδιότητα του ίδιου προσδιοριζόμενου όρου. Αλλά τότε πώς λειτουργούν; Αυτό δεν αναφέρεται στην εν λόγω Γραμματική, η οποία δεν μας λέει τίποτε για attributive function. Αλλά σύμφωνα με όσα γνωρίζουμε από άλλες πηγές, εικάζω ότι αφήνεται να εννοηθεί πως λειτουργούν ως επιθετικοί προσδιορισμοί, καθώς χαρακτηρίζουν συνολικά το προσδιοριζόμενο, το οποίο διαφοροποιούν από (ή αντιθέτουν με) άλλα όντα (πρόσωπα ή πράγματα), ακόμη κι αν αυτά δεν δηλώνονται αλλά εννοούνται.

Ποια είναι η δική σας γνώμη; Αξίζει τον κόπο να το ξανασυζητήσουμε;

Κοίτα, η υποτιμητική χροιά δεν προέκυπτε από την έλλειψη άρθρου, αλλά από το γεγονός ότι ο ομιλητής αναφερόταν με δεικτική αντωνυμία σε γνωστό πρόσωπο, δηλ ενώ ήταν ο συνομιλητής  του ή ενώ ήξερε το όνομα του. Και σήμερα ακόμα κάνουμε τέτοια χρήση (πχ Αυτόν τον άνθρωπο βρήκες να καλέσεις;).
Γι' αυτό και στα αρχαία ελληνικά μπορούσες να βρεις τέτοιες υποτιμητικές εκφράσεις με δεικτικό και άναρθρες και έναρθρες. Εκεί που ο Πλάτωνας έλεγε στον Γοργία "οὗτος ἀνὴρ"  υποτιμητικά, έλεγε στον Κρίτωνα (45a) πάλι υποτιμητικά "τούτους τοὺς συκοφάντας" (Δες στο LSJ που το αναφέρει, αλλά και στον Smyth  στο κεφάλαιο των δεικτικών αντωνυμιών, παρ.1254).

Έτσι είναι, σίγουρα. Απλώς επισήμανα 3 χωρία στον Πλάτωνα όπου η υποτιμητική χροιά του δεικτικού απαντά με άναρθρα ουσιαστικά (άλλα δεν έχω εντοπίσει στην αττική πεζογραφία). Στον Λυσία όμως έχω βρει κάμποσα παραδείγματα της δεικτικής οὗτος με έναρθρα ουσιαστικά· ο Λυσίας αρέσκεται να χρησιμοποιεί έτσι την οὗτος, προκειμένου ο πελάτης του να υποτιμήσει τον αντίδικό του.

Ενδιαφέρον, επίσης, παρουσιάζουν μερικά χωρία με δεικτ. αντων. + άναρθρο ουσιαστ., στα οποία η δεικτ. αντωνυμία έχει μια έκδηλη τοπική σημασία, αλλά και σ' αυτά το ουσιαστ. ερμηνεύεται ως κατηγορούμενο: Θουκυδ. 1.51.2 νῆες ἐκεῖναι ἐπιπλέουσι, που θα μπορούσαμε να το μεταφράσουμε: "εκείνα εκεί τα πλοία πλέουν προς αυτούς". Ο Kruger αναλύει έτσι: ἐκεῖναι νῆες εἰσὶν αἳ ἐπιπλέουσι. Ο Marchant μεταφράζει το ἐκεῖναι με το yonder, και η μετάφραση του Perseus: "there were ships in sight ahead"· πρβλ. Ξενοφ. ΚΑ 4.7.5 οὐ γὰρ ὁρῶμεν εἰ μὴ ὀλίγους τούτους ἀνθρώπους = ...(ὁρῶμεν) τούτους (= αυτούς εκεί) ὀλίγους ὄντας ἀνθρώπους. Η μτφρ. του Perseus: "there is nothing we can see ... except a few men yonder". Στα χωρία αυτά φαίνεται να υπάρχει έντονη ζωηρότητα παρμένη από τον προφορικό λόγο και συνοδευόμενη, ίσως, από κίνηση του χεριού (= δείξη).

Πολύ σωστά!

Στο 27 το "videri" είναι προσωπικό ή απρόσωπο; Αν προσωπικό, ποιο είναι το υποκείμενό του;

Προσωπικό είναι. Υποκείμενό του, όπως και το υποκ. του εννοούμενου ειδ. απαρ. esse, είναι το ea. To ότι είναι προσωπικό αποδεικνύεται: (α) κυρίως από το ότι στο λεξιλόγιο του σχολικού βιβλίου εμφανίζεται ως προσωπικό (videor (+ esse)), όχι ως απρόσωπο (videtur)· (β) από το ότι το απρόσωπο videtur (+ ειδ. απαρ.) είναι σπάνιο (λεξικό Lewis-Short, Β. 7 (δ)).

Στις περιπτώσεις αυτές καλό θα ήταν να εννοείς το παραλειπόμενο αντικείμενο. Εν προκειμένω πρέπει να εννοηθεί το se ως άμεσο αντικείμενο, οπότε η πλάγια ερώτηση χαρακτηρίζεται ως έμμεσο αντικείμενο.

Συμφωνώ σε όλα, apri!