PDE - Η κοινότητα των εκπαιδευτικών

Ούτε εδώ βλέπω κώλυμα ως προς τη χρήση της αυτοπαθούς αντωνυμίας (a Claudio quinquagesimo anno aetatis suae imperium captum est mirabili quodam casu)· δεν προκαλείται καμία σύγχυση, αφού είναι εκ των πραγμάτων αδύνατον να αναφέρεται στο υποκείμενο (imperium) της παθητικής σύνταξης. Θεωρώ την αυτοπαθή αντωνυμία μια καλή επιλογή ως δείκτη έμφασης. Αυτό σημαίνει ότι το eius ασφαλώς δεν είναι λάθος, αφού κι αυτό δεν προκαλεί καμία απολύτως σύγχυση, χάνεται όμως η έμφαση. Αμφότερα αποδεκτά λοιπόν. Αλλιώς: δεν υπάρχει κανένας σοβαρός λόγος να αποκλειστεί το suae.

Απεναντίας, στο προηγούμενο παράδειγμα με την Πορκία θεωρούσα τη χρήση της αυτοπαθούς αντωνυμίας επιβεβλημένη για τον λόγο που είχα αναφέρει. Αν στο παράδειγμα αυτό θεωρήσει κανείς ότι με το eius δεν προκαλείται σύγχυση (όπως εγώ θεωρώ ότι προκαλείται), τότε κι αυτό γίνεται αποδεκτό.

Εν κατακλείδι, είναι θέμα ερμηνείας. Δεν μπορώ να αποκλείσω το eius, αλλά, το ξαναλέω, η χρήση του δεν είναι μονόδρομος.

Ναι, μπορούμε. Άλλα ρήματα: traditur, putatur, existimatur, nuntiatur κ.ά. Γενικώς ρήματα λεκτικά, δοξαστικά, γνωστικά, δηλωτικά, αγγελίας και δείξης.

Ας ξεκινήσουμε από το τέλος. 
Το ως+απαρέμφατο είναι παραλλαγή του ωστε+απαρέμφατο, δηλαδή κατά το σχολικό συντακτικό συμπερασματική απαρεμφατική που δηλώνει επιδιωκόμενο αποτέλεσμα.

Το "αυτούς" στα δύο απαρέμφατα πριν αναφέρεται οπωσδήποτε στους τρεις γέροντες.
Επειδή το "αυτος", όπως είδαμε και στα παραδείγματα, ήταν προσδιορισμός στο εννοούμενο ΥΑ, αν είχαμε ταυτοπροσωπία, θα είχε υποστεί έλξη και θα ήταν σε ονομαστική. Αφού είναι σε αιτιατική, έχουμε ετεροπροσωπία.
Επομένως, στο εννοούμενο "έλεγον" από το οποίο εξαρτώνται τα  δυο απαρέμφατα (ἥδεσθαί/ μέλλειν) πιστεύω ότι το Υ είναι οι "Κερασούντιοι".

Το "σφεῖς" πιστεύω ότι αναφέρεται στους Κερασούντιους.

Ως εδώ συμφωνούμε απόλυτα. Αλλά με το λέγειν εκφράζω τον σκεπτικισμό μου, γιατί η πιθανότητα μιας μετοχής δεν υποστηρίζεται καθόλου από τη χειρόγραφη παράδοση του κειμένου, στέκει όμως ως υπόθεση εργασίας. Ως απαρέμφατο του πλάγιου λόγου, επηρεασμένο από το παρενθετικό ἔφασαν, νομίζεις πως δεν στέκει; H αλήθεια είναι ότι δεν έχω ξαναδεί κάτι παρόμοιο, δηλαδή με αυτήν τη σειρά στον λόγο, οπότε έχω πολλές επιφυλάξεις. Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί οβελίζουν το σφεῖς λέγειν.

Από τα παραδείγματα του Θουκυδίδη εντόπισα 4 με πλήρη ταυτοπροσωπία και με εκπεφρασμένο υποκ. απαρ. σε ονομαστική:

Aς προσθέσω και τα δύο που βρήκα στον Πλάτωνα (το δεύτερο έχει ήδη αναφερθεί):

1. Πολιτεία 487c ἡγοῦνται (οἱ ἀκούοντες) ... οὕτω καὶ σφεῖς τελευτῶντες ἀποκλείεσθαι·

2. Πολιτεία 518c φασὶ δέ που οὐκ ἐνούσης ἐν τῇ ψυχῇ ἐπιστήμης σφεῖς ἐντιθέναι.

Αυτό που λες δεν ξέρω κατά πόσο ισχύει. Το είχα κι εγώ σημειωμένο στους κανόνες που μας είχαν μάθει στου Μπελεζίνη, αλλά χθες που έψαχνα, βρήκα τουλάχιστον δύο παραδείγματα με αιτιατική. Κι εσύ βλέπω έχεις βρει αλλά δύο.

Κι εσύ Μπελεζίνη, ε; Κι εγώ εκεί είχα πρωτοπάει φροντιστήριο, και από τότε ήδη θυμάμαι αυτόν τον κανόνα από το Συντακτικό του. Μέγας φιλόλογος ο Μπελεζίνης! Ήταν πραγματική απόλαυση να τον ακούς!

Φημὶ δὴ δεῖν ἡμᾶς τοῖς μὲν Ὀλυνθίοις βοηθεῖν (Δημοσθένης)

Καὶ δι' αὐτὸ τοῦτό φημι δεῖν ἐκείνους μὲν ἀπολέσθαι, ὅτι ἠσέβησαν, ἐμὲ δὲ σῴζεσθαι, ὅτι οὐδὲν ἡμάρτηκα. (Ανδοκίδης)

Μπράβο, apri! Τα ήξερα αυτά τα παραδείγματα, αλλά τα είχα ξεχάσει. Εὖ γ' ἐποίησας ἀναμνήσασά με!

Στα παραδείγματα που παραθέτεις με ονομαστική, το ΥΑ λείπει κι έχουν μείνει τα κατηγορούμενα ( μεγαλοψυχότερος), τα επιρ.κατηγορούμενα (εθελοντής) και οι κατηγορηματικοί προσδιορισμοί (αυτός, μόνος) που έχουν υποστεί έλξη από το Υ του ρήματος.

Είναι όμως άλλο πράγμα σε τι πτώση μπαίνουν οι προσδιορισμοί λόγω έλξης από το ΥΡ, όταν έχει παραλειφθεί το ΥΑ, και άλλο ποια ήταν η πτώση που κανονικά έμπαινε το ΥΑ όταν αναφερόταν.

Στάσου όμως τώρα, γιατί με μπερδεύεις. Δεν είχαμε πει ότι, σύμφωνα με τη σύγχρονη γλωσσολογία, η πτώση των προσδιορισμών δεν οφείλεται σε έλξη από το υποκ. του ρήματος αλλά σε έλεγχο που ασκεί το ελλείπον υποκ. του απαρεμφάτου; Έτσι εξηγήσαμε και την ονομαστική επί ταυτοπροσωπίας (π.χ. βασιλεὺς βούλεται ἀγαθὸς εἶναι), έτσι και τη γενική ή τη δοτική σε συντάξεις του τύπου ἐδέοντο Κύρου ὡς προθυμοτάτου γενέσθαι ή ἔξεστιν ὑμῖν ἀγαθοῖς γενέσθαι. Πού κάνω λάθος;

-νομίζεις ἡμᾶς μὲν ἀποψηφιεῖσθαί σου, σὺ δ᾽ οὐ παύσεσθαι
-εἰ δὲ οἴεσθε χρῆναι, οὓς ἐκεῖνοι παρέλιπον ἀδικοῦντες, ὑμεῖς ἀπολέσαι
-εἰ δ᾽ οἴεσθε Χαλκιδέας τὴν Ἑλλάδα σώσειν ἢ Μεγαρέας, ὑμεῖς δ᾽ ἀποδράσεσθαι τὰ πράγματα, οὐκ ὀρθῶς οἴεσθε

Θα αναφέρω πρώτα μερικά δεδομένα για το πρώτο και το τρίτο παράδειγμα, χωρίς να σχολιάσω:

Το πρώτο απ' αυτά τα παραδείγματα προέρχεται από τον Κατὰ Μειδίου (204)  λόγο του Δημοσθένη, και η ονομαστική σὺ υιοθετείται από τον εκδότη της Οξφόρδης. Τη γραφή αυτή έχει ένα μόνο χειρόγραφο, ενώ όλα τα υπόλοιπα έχουν σέ, γραφή που δέχονται οι Goodwin και McDowell στις δικές τους σχολιασμένες εκδόσεις.

Με την ευκαιρία αυτή να αναφέρω ότι στο προηγούμενο εδάφιο (203) διαβάζουμε στην έκδοση της Οξφόρδης τα εξής: ἔμ’ οἴεσθ’ ὑμῖν εἰσοίσειν, ὑμεῖς δὲ νεμεῖσθαι; ἔμ’ οἴεσθε τριηραρχήσειν, ὑμεῖς δ’ οὐκ ἐμβήσεσθαι; Και τις τρεις αυτές γραφές δέχεται η Γ. Ξανθάκη-Καραμάνου στη δική της σχολιασμένη έκδοση στον ίδιο λόγο σχολιάζοντας, για τα δύο τελευταία απαρέμφατα, ότι συμφωνούν "με τη συντακτική δομή του χωρίου" (σσ. 170-171). Τα απαρέμφατα αυτά είναι διόρθωση του Felicianus, ενώ τα χειρόγραφα έχουν νεμεῖσθε και ἐμβήσεσθε, γραφές που υιοθετούν οι Goodwin και McDowell διατηρώντας το ὑμεῖς.

Το τρίτο παράδειγμα προέρχεται από τον λόγο του Δημοσθένη Κατὰ Φιλ. Γ΄ (74). Εδώ το απαρέμφατο ἀποδράσεσθαι το στηρίζουν δύο χειρόγραφα, ενώ υπάρχει και η γραφή ἀποδράσεσθε, που είναι vulgata και ορθώς δεν γίνεται δεκτή από τους εκδότες.

Όσο για το δεύτερο παράδειγμα, νομίζω πως είναι διαφορετική περίπτωση· ανήκει δηλαδή στις συνεκφορές που αποτελούνται από δοξαστικό/λεκτικό ρήμα (οἴομαι, ἡγοῦμαι, φημὶ κ.ά.) + απρόσωπο απαρέμφατο (δεῖν, χρῆναι, προσήκειν, ἀνάγκην εἶναι κ.ά.) + τελικό απαρέμφατο εξαρτώμενο από το απρόσωπο. Κατά τις συνεκφορές αυτές, αν το υποκείμενο του τελικού απαρεμφάτου έχει συναναφορά με το υποκείμενο του κύριου ρήματος, τίθεται (ή κατά κανόνα εννοείται) σε ονομαστική παρά τη μεσολάβηση του απροσώπου. Το παράδειγμα αυτό από τον Λυσία είναι το μοναδικό απ' όσα ξέρω στο οποίο το υποκείμενο του απαρεμφάτου (ὑμεῖς) εκφράζεται ρητώς· στα περισσότερα από τα άλλα παραδείγματα η ονομαστική πτώση δηλώνεται εμμέσως από όρους ομοιόπτωτους προς το υποκείμενο του απαρ. (κατηγορούμενα, μετοχές, ομοιόπτωτους προσδιορισμούς), ενώ δεν απουσιάζουν και παραδείγματα στα οποία δεν υπάρχει καμία υποδήλωση για την πτώση του υποκειμένου του απαρεμφάτου. Από την άλλη, πρέπει να πω ότι δεν αποκλείεται και η αιτιατική ως υποκ. του τελικού απαρεμφάτου, αλλά έχω εντοπίσει μόνο δύο παραδείγματα· στο ένα η αιτιατική εννοείται και στο άλλο δηλώνεται σαφώς. Αναφέρω παραδείγματα ελπίζοντας πως δεν γίνομαι κουραστικός:

Α. Υποκ. απαρεμφάτου σε ονομαστική (ο κανόνας):

1. Πλάτ. Πρωταγ. 316c ταῦτ' οὖν ήδη σὺ σκόπει, πότερον περὶ αὐτῶν μόνος οἴει δεῖν διαλέγεσθαι πρὸς μόνους, ἢ μετ' ἄλλων·

2. Δημοσθ. Περὶ τοῦ στεφ. τῆς τριηρ. 1 διὸ φημὶ δεῖν αὐτὸς στεφανοῦσθαι·

3. Δημοσθ. Περὶ τῆς παραπρ. 230 καὶ ὁ μὲν χορηγῶν καὶ τριηραρχῶν ἔτι καὶ ταῦτ’ ᾤετο δεῖν ἐθελοντὴς ἀναλίσκειν·

4. Δημοσθ. Περὶ τῆς παραπρ. 235 ἡγούμην … περιεῖναι δεῖν αὐτῶν καὶ μεγαλοψυχότερος φαίνεσθαι.


Β. Υποκ. του απαρεμφάτου σε αιτιατική (η εξαίρεση) (αναφέρω και τα δύο παραδείγματα που έχω εντοπίσει - δεν ξέρω αν υπάρχουν άλλα):

1. Δημοσθ. Ὀλυνθ. Α 16 οὐ μὴν οἶμαι δεῖν τὴν ἰδίαν ἀσφάλειαν σκοποῦνθ’ ὑποστείλασθαι·

2. Λυσ. Ὑπὲρ τοῦ Ἐρατοσθ. φόνου 3 ἡγοῦμαι δέ, ὦ ἄνδρες, τοῦτό με δεῖν ἐπιδεῖξαι. Εδώ έχουμε ρητά εκπεφρασμένο υποκείμενο απαρεμφάτου.

Το σφεῖς του π.λ. στη θέση του ἡμεῖς του ε.λ. όχι μόνο δεν είναι λάθος, αλλά και φαίνεται πως κυριαρχεί στην πλήρη ταυτοπροσωπία καθώς και όταν κάποιος μιλάει ως εκπρόσωπος μιας ομάδας·* αλλά και το σφᾶς είναι σωστό, όπως έδειξε το παράδειγμα της apri, όπου η ταυτοπροσωπία είναι πλήρης. Δεν ξέρω τη συχνότητα του ενός ή του άλλου τύπου, αλλά τώρα δουλεύω (με τη βοήθεια του μηχανισμού αναζήτησης που έχω) πάνω σε όλα τα παραδείγματα με σφεῖς ή σφᾶς + απαρέμφατο σε ολόκληρο τον 5ο αι., και θα συνεχίσω με τον 4ο.

Για τις ανάγκες της σχολικής σύνταξης δεν μπορώ να εκφράσω γνώμη, γιατί το σχολικό συντακτικό δεν παίρνει σαφή θέση επί του προκείμενου θέματος.

*Θουκυδ. V, 55, 1 (Εὐφαμίδας ἔφη)...·σφεῖς μὲν γὰρ περὶ εἰρήνης ξυγκαθῆσθαι, τοὺς δ' Ἐπιδαυρίους ... μεθ' ὅπλων ἀντιτετάχθαι. Ένας σχολιαστής (ο Graves) κάνει εδώ το εξής σχόλιο (για το οποίο διατηρώ κάποιες επιφυλάξεις ως προς τον κατηγορηματικό του τόνο): "σφεῖς (...) the nominative is used when the speaker represents the entire body, and where ἡμεῖς would be emphatically expressed in direct speech : otherwise we have the accusative".